Defensa y muerte de Esteban
1 El sumo sacerdote le preguntó: «¿Es verdad lo que se dice?»
2 Y Esteban respondió:
«Escúchenme, padres y hermanos: El Dios de la gloria se le apareció a nuestro padre Abrahán mucho tiempo antes de que este viviera en Jarán, cuando aún estaba en Mesopotamia,
3 y le dijo: “Deja tu tierra y tu parentela, y ven a la tierra que te voy a mostrar.”
4 Entonces Abrahán dejó la tierra de los caldeos y se fue a vivir en Jarán; y cuando murió su padre, Dios lo trajo a esta tierra, donde ustedes viven ahora.
5 Y aunque no le dio siquiera un poco de terreno donde poner el pie, le prometió que esa tierra se la daría a su descendencia, a pesar de que él no tenía ningún hijo.
6 También le dijo Dios que sus descendientes vivirían cuatrocientos años en otras tierras, como extranjeros, y que allí los esclavizarían y los tratarían muy mal.
7 Pero añadió: “Yo juzgaré a la nación que los hará esclavos, y después de eso saldrán y me servirán en este lugar.”
8 Luego le dio el pacto de la circuncisión. Y Abrahán fue padre de Isaac, y lo circuncidó al octavo día. El hijo de Isaac fue Jacob; y Jacob fue el padre de los doce patriarcas.
9 Pero ellos, por envidia, vendieron a José, y él fue llevado a Egipto. Pero Dios estaba con él,
10 así que lo libró de todos sus sufrimientos y le dio sabiduría para congraciarse ante el faraón, rey de Egipto, quien lo nombró gobernador de su país y de su casa.
11 En ese tiempo se desató una hambruna en toda la tierra de Egipto y de Canaán, que trajo un gran sufrimiento. Y nuestros padres tampoco tenían qué comer.
12 Pero cuando Jacob supo que en Egipto había trigo, mandó por primera vez a nuestros padres a comprarlo.
13 La segunda vez, José les reveló a sus hermanos quién era él, y el faraón llegó a saber de dónde provenía José.
14 Luego, José mandó que llevaran a Egipto a su padre Jacob y a toda su familia, que eran setenta y cinco personas.
15 Así fue como Jacob llegó a Egipto, donde murió. Allí también murieron nuestros padres,
16 pero luego sus restos fueron trasladados a Siquén y puestos en el sepulcro que Abrahán había comprado a los hijos de Jamor.
17 »Cuando se fue acercando el tiempo de la promesa que Dios le hizo a Abrahán, el pueblo creció y se multiplicó en Egipto,
18 hasta que subió al trono otro rey, que no había conocido a José.
19 Este rey fue astuto y cruel con nuestro pueblo; maltrató a nuestros padres para que murieran sus niños y no se propagaran.
20 Por ese tiempo nació Moisés, niño que agradó a Dios. Durante tres meses lo criaron sus padres,
21 pero cuando estaba en peligro de morir, la hija del faraón lo recogió y lo crio como a su propio hijo;
22 lo educó en la sabiduría de los egipcios, y él llegó a tener poder por sus conocimientos y por lo que hacía.
23 »Cuando Moisés cumplió cuarenta años, sintió deseos de visitar a sus hermanos israelitas.
24 Así lo hizo. Pero al ver que un egipcio maltrataba a uno de ellos, hirió al egipcio para vengar el maltrato a su hermano.
25 Moisés creía que los israelitas sabían que Dios los liberaría por medio de él; pero ellos no lo entendieron así.
26 Al día siguiente, vio que unos de ellos reñían, y queriendo ponerlos en paz les dijo: “Ustedes son hermanos; ¿por qué se maltratan?”
27 Pero uno de ellos le dijo: “¿Y quién te ha nombrado nuestro gobernador y juez?
28 ¿Acaso quieres matarme, como lo hiciste ayer con el egipcio?”
29 Al oír esto, Moisés huyó a la tierra de Madián, y allí vivió como extranjero, y se casó y tuvo dos hijos.
30 »Después de cuarenta años, un ángel se le apareció en el desierto del monte Sinaí, entre las llamas de una zarza que ardía.
31 Moisés se quedó maravillado de esa visión, y se acercó para observar bien. Entonces oyó la voz del Señor, que le decía:
32 “Yo soy el Dios de tus padres. Soy el Dios de Abrahán, de Isaac y de Jacob.” Moisés temblaba de miedo y no se atrevía a mirar.
33 Pero el Señor añadió: “Descálzate los pies, porque estás pisando un lugar sagrado.
34 He estado viendo la aflicción que sufre mi pueblo en Egipto, y sé cómo gime. Por eso he venido a librarlos. Prepárate, porque voy a enviarte a Egipto.”
35 »A este Moisés, a quien los israelitas rechazaron al preguntarle: “¿Quién te ha nombrado nuestro gobernador y juez?”, fue a quien Dios mismo envió como gobernador y libertador por medio del ángel que se le apareció en la zarza.
36 Y Moisés liberó a los israelitas al realizar, durante cuarenta años, prodigios y señales en Egipto, en el Mar Rojo y en el desierto.
37 Fue este mismo Moisés quien dijo a los israelitas: “Dios hará que surja entre los hermanos de ustedes un profeta, como me hizo surgir a mí.”
38 Este es el mismo Moisés que estuvo en el desierto con todo el pueblo y con nuestros padres, y que en el monte Sinaí les comunicaba lo que el ángel le decía. Fue él quien recibió las palabras de vida que debía comunicarnos.
39 Pero nuestros padres no quisieron obedecerlo. Al contrario, lo rechazaron porque en su corazón querían volver a Egipto.
40 Por eso le dijeron a Aarón: “Haz unos dioses que nos guíen, porque no sabemos qué le sucedió a Moisés, el que nos sacó de Egipto.”
41 Fue así como se hicieron un ídolo con forma de becerro, y a la hechura de sus manos le ofrecieron sacrificios y le hicieron fiesta.
42 Entonces Dios se apartó de ellos, y los entregó a rendir culto a los astros que veían en el cielo. Así está escrito en el libro de los profetas:
»“Israelitas, ¿acaso en el desierto
me ofrecieron ofrendas y sacrificios
durante cuarenta años?
43 ”Lejos de eso, llevaron el tabernáculo de Moloc
y la estrella de su dios Refán.
¡Esas fueron las imágenes que se hicieron para adorarlas!
Por eso los llevaré más allá de Babilonia.”
44 »Nuestros padres tuvieron en el desierto el tabernáculo del testimonio, que Dios mismo ordenó cuando le dijo a Moisés que lo hiciera conforme al modelo que le había mostrado.
45 Y ellos lo recibieron y lo introdujeron con Josué cuando tomaron posesión de la tierra de las naciones, a las que Dios arrojó de la presencia de nuestros padres. Y el tabernáculo estuvo con ellos hasta los días de David.
46 David fue del agrado del Señor y quiso edificarle un tabernáculo al Dios de Jacob,
47 pero fue Salomón quien lo edificó,
48 aunque es verdad que el Altísimo no habita en templos hechos por manos humanas. Porque el profeta dice:
49 »“Así dice el Señor:
El cielo es mi trono,
y la tierra es el estrado de mis pies.
¿Qué casa pueden edificarme?
¿En qué lugar pueden hacerme descansar?
50 ¿Acaso no soy yo quien hizo todo esto?”
51 »¡Pero ustedes son duros de cabeza, de corazón y de oídos! ¡Siempre se oponen al Espíritu Santo! ¡Son iguales que sus padres!
52 ¿A qué profeta no persiguieron? Mataron a los que antes habían anunciado la venida del Justo, el mismo a quien ustedes entregaron y mataron.
53 Ustedes, que recibieron la ley por medio de ángeles, no la obedecieron.»
54 Cuando ellos oyeron a Esteban decir esto, se enfurecieron tanto que hasta les rechinaban los dientes.
55 Pero Esteban, lleno del Espíritu Santo, levantó los ojos al cielo y vio la gloria de Dios, y a Jesús a su derecha.
56 Dijo entonces: «Veo los cielos abiertos, y que el Hijo del Hombre está a la derecha de Dios.»
57 Pero ellos, lanzando un fuerte grito, se taparon los oídos y arremetieron contra Esteban,
58 y lo sacaron de la ciudad y lo apedrearon. Los testigos falsos pusieron sus ropas a los pies de un joven que se llamaba Saulo,
59 y mientras lo apedreaban, Esteban rogaba: «Señor Jesús, recibe mi espíritu.»
60 Luego cayó de rodillas y clamó con fuerte voz: «Señor, no les tomes en cuenta este pecado.» Y dicho esto, murió.
Apquiltimnaycam Esteban amamyi apmatnam
1 Aptomjac alhta apcanya apquimja apmamyi sacerdote:
—¿Naso ya aptomja lhip aplhenamap mataa? —alhta aptomjac.
2 Apcatingmavoc alhta Esteban:
—Quip elaylhojo, elyipmaa najan elyapmayc. Apvitomacpec nic nat Dios apyimtalhnamo. Ningilyeyjamcaa Abraham nic nat apvitay. Apmaclha ilhnic nat Mesopotamia. Amamyi ilhnic nat yoyam elhnamoc tingma Harán. 3 Aptomjac nic nat apcanya Dios Ingyapam: “Iyinyov apcaoclha najan apmolhama. Iyas sat moc yoclhilhma. Olhicmocsic sat coo” —nic nat aptomjac. 4 Yejemoc nic nat aplhinga. Apyinyovquic nic nat yoclhilhma Caldea. Apnacmec nic nat tingma Harán. Natamin apquitsepa ilhnic nat apyap. Apyantimquic nic nat Dios Abraham as yoclhilhma actomja apquilaoclha quellhip. 5 Am nic nat emcasac nicja ayitcoc amyip. Aplhenquic nic nat Dios Ingyapam emquesic sat yoclhilhma. Elhcac sat Abraham najan elhquiclhac sat aptovana niptamin. Am nic nat apquitca ma Abraham. 6 Aptomjac nic nat Dios Ingyapam: “Mepqui apquilaoclha sat eleyo aptovana niptamin. Malha apquilmomap sat eltimjic. Colhic sat alasquisa apyimpeoc acvaycmo cuatrocientos años. 7 Aptomjac nic nat mocjam Dios Ingyapam: “Coo sat oyanmongsiclha apquiltemaclha as enlhitaoc. Natamin elanteypoc sat cotnajaclha apquilaoclha. Elvotac sat as yoclhilhma, yoyam jelanam coo” —nic nat aptomjac. 8 Apquillanac nic nat Dios Ingyapam actemaclha apquillhanma apquilpamejitsomap, evjanamcoc mataa Abraham actemaclha monquinatquiscama ingyimpejic. Lhama ilhnic nat aptiyacmo apquitca. Acvocmo ilhnic nat ocho acnim apquillana actemaclha monquinatquiscama apyimpejic apquitca. Apvajanamquic nic nat najan Isaac apvita ilhnic nat apquitca Jacob. Apvajanamquic nic nat najan Jacob apvita ilhnic nat doce apquitquic. Apquilvisay nic nat doce apquilyeyjamcaa enlhitaoc Israel.
9 “Apquiltanongvocmec nic nat apquilyalhing Jacob apquitquic. Apquilyinyovquic nic nat apquilyalhing José. Innec nic nat acyantamaclho yoclhilhma Egipto. Eyca Dios nic nat aptomja aplhalhma José. 10 Aptamilcasquic nic nat mataa Dios. Apvomcasquic nic nat tap naysicsa acyimtalhnama apma. Inyispalhquic nic nat mataa aptomjaclha najan apyascamco napato Faraón co Egipto apvisqui. Yejemoc nic nat aptimesacpo José yatapvisqui Egipto. Aplhalhma ilhnic nat mataa aptomjac José apvisqui Faraón.
11 “Mayc nic nat inquilnapac enlhitaoc yoclhilhma Egipto najan yoclhilhma Canaán. Mepqui aptoycaoc nic nat intemac ningilyeyjamcaa. 12 Lhama ilhnic nat aplinga amyaa Jacob acyitna nintom yoclhilhma Egipto. Apquilapajasquic nic nat apmamyi apquitquic. Jacob apquitquic ningilyeyjamcaa. 13 Anit nic nat intomjac apquilapajascama. Aplhenquic nic nat apvisay José napatavo apquilpipma. Aplingac nic nat najan Faraón apquinyemayaclha José. 14 Yejemoc nic nat apcanyamcaa apyap José. Apcanama ilhnic nat colhic acyantamantamo Jacob najan apmolhama. Setenta y cinco ilhnic nat apmolhama. 15 Apyasquic nic nat Jacob yoclhilhma Egipto, yoyam elhic acvaycmo apquitsepma. Apquitsepquic nic nat Jacob najan ningilyeyjamcaa. 16 Apquilsaclhec nic nat apjapaoc tingma Siquem. Apquilnincanveclhec nic nat tacjalhop. Abraham nic nat apyanmonquiscama siclhoc anco. Apmescama nic nat solyayem Hamor apquitquic apnaycam nic nat tingma Siquem.
17 “Lhama ilhnic nat ayamquitvocmo acnim, yoyam comoc nelha aplhanmaclha Dios Ingyapam. Aplhameclhec nic nat enlhit Israel yoclhilhma Egipto. 18 Apyamongsaclhec nic nat poc apvisqui yoclhilhma Egipto. Am nic nat eyicpilcacpoc José. 19 Apquilyinimcasam nic nat apvisqui ningilyeyjamcaa. Apnatovasquic nic nat. Apcanayquic nic nat elajic sicaa quilhva appaliyam. 20 Invocmec nic nat acnim, yoyam etyamoc Moisés. Sicaa aptamila ilhnic nat. Apquilsovasoc nic nat Dios Ingyapam. Aptamilsacpoc nic nat apyap tingma pac apnatqui piltin. 21 Apquilyinyovquic nic nat inyicje sicaa. Invitangvocmec nic nat Faraón apquitca. Intamilcasquic nic nat. Malha ayitca ilhnic nat intomjac. 22 Apyasingvocmec nic nat Moisés apquiltemaclha apquilyascamco co Egipto. Apyascamco appayvam nic nat najan apyascamco aptamjaycam.
23 “Lhama ilhnic nat apvocmo cuarenta años Moisés. Inlhenquic nic nat apvalhoc, yoyam etnejic mayca apnaymacoc Israel. 24 Apvitamcoc nic nat aptovasacpo aptemolhama. Apyanmoncaseclhec nic nat Moisés aptovasomacpo. Apcajac nic nat najan co Egipto. 25 Apcanayquic nic nat metnatsacpejec Moisés etnejic apquilvomquiscama tap apnaymacoc ayinyema Dios Ingyapam. Am nic nat eyicpilcacpoc. 26 Moc acnim nic nat apvita apquilnapomap apcanit aptemolhama. Apquiltamjoc nic nat inyicje Moisés elvatesamcoc apquilnapomap. Aptomjac nic nat apquilanya: “¿Soctomja apquilnapacpo nac? Apquilyalhing apancavo quellhip” —nic nat aptomjac Moisés. 27 Yejemoc nic nat aplova aptomja aptovascama poc. Inyiplovcoc nic nat apyingamap Moisés. “¿Soctomja aptomja nac malha apvisqui najan singyicpilquemo?” —nic nat aptomjac apcanyacpo Moisés. 28 “¿Apquiltamjo ya jeyajic coo lha, acno apcajem nic alhta co Egipto acnim alhta?” —nic nat aptomjac. 29 Pilapcasquic nic nat aplinga Moisés, apquinyaja ilhnic nat. Apmiyaclhec nic nat yoclhilhma Madian. Malha maycaa ilhnic nat aptemac apvoycamlha. Apcanit apquitquic nic nat intamongvocmoc.
30 “Invocmec nic nat mocjam cuarenta años. Apnec nic nat Moisés yoclhilhma actamopeycaoc. Ningatoc nic nat inquilhe acvisay Sinaí. Naysicsa ayaleyvom yamit acmeta ilhnic nat apvitacpoc ángel Dios apcasinancama. 31 Pilapcasquic nic nat Moisés apvita. Aptatescacmo ilhnic nat Moisés. Apquiltamjoc nic nat eyicpilcojo. Yejemoc nic nat actepa appayvam Visqui ingac: 32 “Coo nac Dios Visqui apancaoc apquilyeyjamcaa lhip. Coo nac Abraham Dios apanco najan Isaac Dios apanco najan Jacob Dios apanco” —ilhnic nat intomjac appayvam. Apquilpilhyinimquic nic nat Moisés. Am nic nat copvanac elanojo. 33 Aptomjac nic nat apcanya Visqui ingac: “Iljalhyovas tiyayipeoc apác. Acponquinomalhca as apquinmamcaclha nac lhip.
34 Acvitac coo enlhitaoc selancam apnatovasomap yoclhilhma Egipto. Aclingac coo apquiliclhangveycam. Acvayventac coo, yoyam olvomsic tap as enlhitaoc. Ingva, ongvapajacsic sat lhip yoclhilhma Egipto” —nic nat aptomjac apcanya.
35 Aptanovacpec nic nat siclho Moisés. Aplhenacpec nic nat: “¿Soctomja aptomja nac malha apvisqui najan malha singyicpilquemo?” —nic nat aptomjac. Dios Ingyapam nic nat apcapajascama as enlhit aptanovmap apvisay Moisés, yoyam etnejic apvisqui najan apquilvomquiscama tap apnaymacoc. Aplhalhma ilhnic nat aptomjac ángel Dios apcasinancama. Apvitacpoc nic nat naysicsa ayaleyvom yamit acmeta. 36 Apnalovsingvocmec nic nat Moisés ningilyeyjamcaa yoclhilhma Egipto. Apquillanac nic nat asoc sinpilapquiscama najan asoc monquinatquiscama yoclhilhma Egipto. Najan maa acyitnamaclha Yingmin Acyilhvasem, najan yoclhilhma actamopeycaoc cuarenta años. 37 Apquilpamejitcasquic nic nat Moisés enlhitaoc Israel: “Nipyesicsa apnaymacoc sat ingyinyema profeta Dios aplingascama. Colhojoc sat setnesquiscama coo Dios Visqui ingac. Elaylhojo sat mataa actemaclha appayvam” —nic nat aptomjac. 38 Apnec nic nat Moisés nipyesicsa apnaymacoc yoclhilhma actamopeycaoc. Aplhalhma ilhnic nat ángel Dios apcasinancama. Appamejitcasquic nic nat netin inquilhe Sinaí. Apquillhalhmaa ilhnic nat ningilyeyjamcaa. Aplhocac nic nat Dios appayvam acyimnatem ingnenyic, yoyam jingilmesic nincoo.
39 “Am nic nat eljalhnoc ningilyeyjamcaa. Aptanovacpec nic nat Moisés. Apquililtamjoc nic nat eltajojo yoclhilhma Egipto. 40 Apquiltomjac nic nat apquilanya Aarón: “Jingilanesquis nincoo asoc acyitsomalhco dios, yoyam cotnamoc ingmamyi. Mongyasamcoc nincoo apyascamaclha Moisés, aptomja alhta singlalovsingvoyam yoclhilhma Egipto” —ilhnic nat apquiltomjac. 41 Yejemoc nic nat apquilaycmasquisa vayqui ayitcoc inquinavo, acyitsomalhco dios. Apquilmesquic nic nat asoc acticyovam actema ningmescama quilaycmasquiscama. Payjeclhec nic nat apquilvalhoc apquilvita apquillanay apanco. 42 Apquilvatasquic nic nat Dios Ingyapam appasmom enlhitaoc. Apcavoc nic nat Dios Ingyapam apquilpayescamo apyova netin. Acno aplhanma ilhnic nat profeta Dios aplingascama apnatalhescama vaycajac.
Quellhip enlhitaoc Israel. ¿Elmesqui ya alhta quellhip apnatoscama najan asoc acticyovam naysicsa apquileyvam alhta yoclhilhma actamopeycaoc cuarenta años? Ayanayc coo paj.
43 Apquilsoycam alhta mataa quilaycmasquiscama tingma ac acvisay Moloc.
Apquilsoycam alhta najan apyova selyitquiscama coo apvisay Renfán.
Eycaso quilaycmasquiscama alhta apquillanay apanco quellhip, yoyam elpayicsojo. Olantipsic sat quellhip apquilaoclha. Olapajacsic sat tap yoclhilhma Babilonia
—nic nat aptomjac Dios.
44 “Apyitnec nic nat carpa appaclhenomap apvisay tingma apponquinomap yoclhilhma actamopeycaoc. Moisés nic nat apquillanay, actemaclha apcanama Dios Ingyapam. Aplhicmosquic nic nat Dios Ingyapam, yoyam elhnasojo apquillanay. 45 Niptamin Moisés nic nat aptomjayclho apvisqui Josué. Apquilpatmaoclhec nic nat ningilyeyjamcaa carpa appaclhenomap apvisay tingma apponquinomap. Apquilvoclhec nic nat yoclhilhma Canaán, yoyam eltimjic apquilaoclha. Apnaycam nic nat maa metnaja judíos. Apquilantipcasquic nic nat Dios as enlhitaoc napatavo ningilyeyjamcaa. Apyitnec nic nat maa carpa appaclhenomap apvisay tingma apponquinomap acvaycmo aptiyacmo ilhnic nat David. 46 Apyispaquic nic nat Dios Ingyapam aptemaclha David. Apquiltamjoc nic nat elana David tingma apponquinomap, yoyam elhic Dios Ingyapam. Apquiltimec nic nat apvisay Jacob Dios apvisqui pac. 47 Salomón nic nat aptomja apquillanay Dios tingma pac. 48 Melheje Dios Apyimtalhnamo congne tingma enlhit apquillanay. Actemaclha Dios appayvam aplhanma ilhnic nat profeta:
49 “Netin coo actomja sictajanem. Nalhpop coo actomja siltoycamlha.
¿Jalhco aptema tingma yoyam jelanesic?” —nic nat aptomjac.
“¿Jalhco sat otnejic sicnayclhilha?
50 ¿Jave ya coo sillanay aclhamoclhojo asoc?” —nic nat aptomjac.
51 Apquiltimnasamcaa alhta mocjam Esteban:
“Enlhit colyavameycaoc nac quellhip. Alyasquiyam apquilvalhoc nac quellhip apquilno metnaja judíos. Najan malha mepqui apquilpaycaoc. Am elyajaclhoc mataa quellhip Espíritu Santo. Apquilvajanamquic quellhip apquiltemaclha apquilyeyjamcaa. 52 ¿Soc nic nat profeta Dios aplingascama metaya macyamascam? Apquilnapmec nic nat apquilyeyjamcaa. Apticyovquic nic nat najan profetas Dios apquillingascama. Apquillhanma ilhnic nat, yoyam eva Visqui Appeyvomo. Quellhip alhta apquiltanoncama najan apquilajem as Visqui Appeyvomo. 53 Apquilmesacpe inyicje quellhip singanamaclha Dios Ingyapam. Lhama ángel nic nat aptomja apquilmescama. Am eyca eltamilcasac mataa quellhip —alhta aptomjac Esteban.
54 Lhama alhta apquillinga apquiltimnaycam Esteban. Apquillovquic alhta. Aptovcamquic alhta apmaoc. 55 Inlanoc alhta apvalhoc Esteban Espíritu Santo. Apsicjaclhoc alhta netin. Apvitac alhta Dios gloria apcapongmatem apanco. Apvitac alhta najan apquinmamcaa Jesús napocja acyimnatamaclha Dios Ingyapam. 56 Aptomjac alhta apquilanya Esteban:
—Quip elanojo. Acvitac coo acmayjeyquiclha netin. Acvitac najan Jesús apvisay Aptiyam Aptomja Enlhit. Apquinmamcaa napocja acyimnatamaclha Dios Ingyapam —alhta aptomjac.
57 Apquilyajapamquic alhta appaycaoc enlhitaoc. Apquililpalhamamcaa alhta. Appasmacpec alhta. 58 Apquilyengamquic alhta tap tingma. Apyacnac alhta mataymong. Apquiljalhyovasquic alhta apquilalomap (apquilantalhnama) enlhit aptomja apquilvitaycamco. Apninquinquic alhta apquinmamcaclha enlhit apvisay Saulo. 59 Apyinjacpec alhta mataymong Esteban naysicsa apquilmalhnancama.
—Visqui Jesús, ima sat ejangaoc —alhta aptomjac.
60 Yejemoc alhta apquilticlha aptapnaoc nalhpop. Apyimnatasquic alhta appayvam:
—Visqui, noyanmoncasiclha nasa setvascama as enlhitaoc —alhta aptomjac. Natamin aptimem appayvam alhta apquitsepa.