Moisés en la ribera oriental del Jordán
1 Estas palabras las pronunció Moisés ante todo Israel en la ribera oriental del río Jordán, en el desierto, en el Arabá, frente al Mar Rojo, entre Parán, Tofel, Labán, Jaserot y Dizahab.
2 Desde Horeb hasta Cadés Barnea, por el camino al monte de Seír, se hacen once días de camino.
3 Moisés habló con los hijos de Israel, en conformidad con todo lo que el Señor les había ordenado por medio de él. Les habló el día primero del mes undécimo del año cuarenta,
4 después de haber derrotado a Sijón, el rey de los amorreos que reinaba en Jesbón, y a Og, el rey de Basán que reinaba en Astarot, en Edrey.
5 Moisés resolvió exponer esta ley cuando estaba ya en tierra de Moab, de este lado del Jordán. Y dijo:
6 «El Señor nuestro Dios nos habló en Horeb. Nos dijo: “Ustedes han estado ya bastante tiempo en este monte.
7 Ahora diríjanse a los montes de los amorreos y a todas sus comarcas en el Arabá, en los montes y en los valles, en el Néguev y hasta la orilla del mar, a la tierra de los cananeos, al Líbano y hasta el gran río Éufrates.
8 Miren, yo les he entregado la tierra; ¡entren y tomen posesión de ella! Es la tierra que yo, el Señor, juré dar a Abrahán, Isaac y Jacob, antepasados de ustedes, y a su descendencia.”
Nombramiento de jueces
(Ex 18.13-27)9 »En aquel entonces yo les dije a ustedes: “Yo solo no puedo sobrellevarlos.
10 El Señor su Dios los ha multiplicado, y ahora ustedes son tan numerosos como las estrellas del cielo.
11 ¡Que el Señor y Dios de sus padres los haga mil veces más numerosos de lo que ahora son! ¡Que los bendiga, como les ha prometido!
12 Porque yo solo, ¿cómo podría sobrellevar sus molestias, sus cargas y sus pleitos?
13 Denme de entre las tribus de ustedes algunos hombres sabios y entendidos, y con experiencia, para que yo los ponga al frente de ustedes.”
14 Y ustedes me respondieron, y dijeron: “Está bien hacer lo que dices.”
15 »Tomé entonces de entre los jefes de sus tribus a hombres sabios y con experiencia, y los puse al frente de ustedes como jefes de millares, de centenas, y de grupos de cincuenta y de diez hombres, y como gobernadores de sus tribus.
16 Ese día les ordené a sus jueces: “Presten atención a sus hermanos. Sean justos con cada uno de ellos, y con los extranjeros.
17 Al dictar sentencia, no hagan distinción de personas, sino que deben atender lo mismo al débil que al poderoso. No tengan miedo de nadie, porque el juicio es de Dios. Si se les presenta un caso difícil, pásenmelo a mí, y yo lo atenderé.”
18 Así que ese día les dije todo lo que debían hacer.
Misión de los doce espías
(Nm 13.1-33)19 »Cuando salimos de Horeb, anduvimos por todo ese desierto grande y terrible que ya han visto. Anduvimos por el camino de los montes amorreos, tal y como el Señor nuestro Dios nos lo ordenó, hasta llegar a Cadés Barnea.
20 Entonces les dije: “Ustedes han llegado a estos montes de los amorreos, que el Señor nuestro Dios nos da.
21 Dense cuenta de que el Señor su Dios les ha entregado la tierra. ¡Adelante! Tomen posesión de ella, conforme a la promesa del Señor, el Dios de sus antepasados. ¡No teman ni desmayen!”
22 »Entonces todos ustedes vinieron a verme, y dijeron: “Enviemos algunos de nosotros que vayan y exploren la tierra, y que vuelvan y nos informen qué camino debemos seguir y a qué ciudades debemos llegar.”
23 Lo que ustedes me dijeron me pareció bien, así que escogí a doce de ustedes, un hombre por cada tribu.
24 Y ellos partieron y subieron al monte, y llegaron hasta el valle de Escol y exploraron la tierra.
25 Trajeron consigo algunos frutos del país, y nos dieron este informe: “La tierra que el Señor nuestro Dios nos da es muy buena.”
26 Sin embargo, ustedes no quisieron ir, sino que se rebelaron al mandato del Señor su Dios
27 y en sus tiendas murmuraban y decían: “El Señor nos aborrece. Por eso nos ha sacado de Egipto: ¡para entregarnos en manos de los amorreos, para destruirnos!
28 ¿A dónde iremos? Nuestros hermanos nos han descorazonado al decir que esa gente es más alta y más fuerte que nosotros; que sus ciudades son grandes, con murallas que llegan hasta el cielo, y que además allí vieron a los anaquitas.”
29 Pero yo les dije: “No teman. No les tengan miedo.
30 El Señor su Dios va delante de ustedes, y él peleará por ustedes, como antes vieron que lo hizo por ustedes en Egipto.
31 Además, ustedes son testigos de que, en el desierto, y por todo el camino que han recorrido, el Señor su Dios los ha traído como un padre que lleva a su hijo de la mano, hasta llegar a este lugar.”
32 Aun así, ustedes no creyeron en el Señor su Dios,
33 que iba por el camino delante de ustedes para explorar el lugar donde ustedes habrían de acampar. De noche, les mostraba con fuego el camino por donde debían ir, y de día los guiaba con una nube.
Dios castiga a Israel
(Nm 14.20-35)34 »Cuando el Señor oyó lo que ustedes dijeron, se enojó y, con un juramento, dijo:
35 “Ninguno de estos verá la buena tierra que prometí a sus padres que les daría. ¡Son una generación malvada!
36 Solo la verá Caleb hijo de Yefune. A él y a sus hijos les daré la tierra que él pisó, porque me ha seguido fielmente.”
37 »También por culpa de ustedes el Señor se enojó contra mí, y me dijo: “Tampoco tú entrarás allá.
38 Quien entrará será Josué hijo de Nun, el cual te sirve. Anímalo, porque él le dará a Israel posesión de la tierra.
39 También entrarán allá sus hijos, esos niños que no saben hoy lo que es bueno ni lo que es malo, y de los cuales dijeron que servirían de botín de guerra. A ellos y a sus hijos les daré la tierra. Ellos serán quienes la reciban en propiedad.
40 En cuanto a ustedes, den la vuelta y diríjanse al desierto, en dirección al Mar Rojo.”
La derrota en Jormá
(Nm 14.39-45)41 »Ustedes respondieron, y me dijeron: “Hemos pecado contra el Señor. Pero iremos y pelearemos, tal y como el Señor nuestro Dios nos lo ha ordenado.” Y cada uno de ustedes tomó sus armas y se preparó para subir al monte.
42 Entonces el Señor me dijo: “Diles que no suban ni peleen, porque yo no estoy con ellos. De lo contrario, serán derrotados por sus enemigos.”
43 Y yo hablé con ustedes, pero ustedes no me hicieron caso. Al contrario, fueron rebeldes al mandato del Señor y con gran arrogancia subieron al monte.
44 Pero los amorreos, que habitaban en aquel monte, salieron a su encuentro y los persiguieron como avispas hasta Jormá, y los derrotaron en Seír.
45 Entonces ustedes volvieron y lloraron delante del Señor, pero el Señor no escuchó su voz, ni les hizo caso.
46 Fue así como ustedes estuvieron en Cadés muchos días, es decir, todo el tiempo que han estado allí.
Introducción
1 Eycaso ilhnic nat appayvam Moisés napatavo apquilmolhama Israel. Apnam nic nat enlhitaoc Israel yoclhilhma actamopeycaoc, payjoc tap vatsam Jordán actiyapmaclha acnim. Acvisay yoclhilhma Arabá, ningatoc maa Suf. Moc yoclhilhma acvisay nic nat Parán, najan Rofel, najan Labán, najan Hazerot najan Dizahab. 2 Yitnec nic nat amyaa inquilhe acvisay Seir, ajolhec nic nat amay. Colhojoc sat ninlhingam once acnim, nintiyapma inlhojo Horeb acvaycmo Cades-barnea. 3-4 Invocmec nic nat lhama acnim primero, najan once piltin ningiltimem undécimo. Apquilpenasquic nic nat Moisés najan apnaymacoc apquilnapma apvisqui Sehón najan apnaymacoc amorreos. Sehón tingma pac nic nat Hesbón, najan apvisqui Og co Basán, tingma pac nic nat Astarot yoclhilhma Edrei. Aplingasquic nic nat Moisés aclhamoclhojo amyaa apcanama Dios yoyam elyiplovcasojo israelitas. 5 Apnam nic nat israelitas payjoc tap vatsam Jordán actiyapmaclha acnim, yoclhilhma Moab. Aplingasquic nic nat Moisés apcanamaclha Dios Apyimtalhnamo. Eycaso ilhnic nat appayvam:
6 Eycaso singiltimnascama alhta Dios Apyimtalhnamo payjoc inquilhe acvinatem Horeb: Vamlha intomjac apquileyvam as inquilhe acvinatem. 7 Elsavojo apquilnatam quellhip, elyas sat inquilhe apquileyvomaclha amorreos najan yoclhilhma nipyava maa: yoclhilhma Arabá acma inquilha, najan amyip acvanyam maa, najan acvisay Néguev, najan nicja yingmin acvanyam, najan apquileyvomaclha cananeos, najan inquilhe Líbano acvaycmo vatsam acyivey Eufrates. 8 Coo ayinyema sicmescama quellhip as yoclhilhma. Eltiyaningvomjo sat maa, eltime quellhip apancaoc as yoclhilhma. Coo sicvisay Dios, siclhanma nat mepqui sicyeycajascaoc napatavo apquilyeyjamcaa quellhip, apvisay nic nat Abraham, najan Isaac, najan Jacob, najan maa aptovana — alhta actomjac coo — nic nat aptomjac Dios Apyimtalhnamo.
Enlhit singyicpilquemo mayayo
(Ex 18.13-27)9 Aptomjac nic nat Moisés: —Eycaso alhta sicpayvam silanya quellhip: Movanquejec mataa elhapco osavojo siyanamaclha nipyesicsa quellhip. 10 Aplhamaseclhec alhta mataa Dios Apyimtalhnamo, apquilvita apquitquic quellhip. Appintalhnama apanco quellhip as ningvamlha nac jay, mongmovan ongilyipsitic, acno mongmovan ongilyipsitic apyová. 11 Altamjoc coo Dios Apyimtalhnamo epasmoc quellhip, aptomja nic nat apvisqui apancaoc apquilyeyjamcaa quellhip acno aplhanma siclho mepqui apyeycajascaoc. ¡Colhic sat aclhamaseclho mocjam quellhip mongmovan ongilyipsitic cotmongvoycamlha nelha! 12 Movanquejec mataa elhapco osavojo siyanamaclha naysicsa apquiltemaclha apancaoc apquilinmelhamap quellhip. 13 Elyacyes sat quellhip nipyesicsa moclhama apquilmolhama enlhit apquilyascamco apanco, eltimjic sat yatapquilviscaa. Otnesquisic sat mayayo yatapquilviscaa nipyesicsa quellhip — alhta actomjac coo.
14 Apquilatingmavoc alhta quellhip: —Tasic anco lhip aclhanma apvalhoc yavamlha etnejic — alhta apquiltomjac quellhip.
15 Alyacyesquic alhta enlhit apquilyascamco apquilinyema moclhama apquilmolhama quellhip. Actimescasquic alhta mayayo yatapquilviscaa nipyesicsa quellhip: Lhama yatapvisqui, yoyam elanic mataa mil apnaymacoc; poc mataa yoyam elanic cien apnaymacoc: poc mataa yoyam elanic cincuenta apnaymacoc: poc mataa yoyam elanic diez apnaymacoc. Poc mataa eltimjic mayayo yatapquilviscaa doce tribus apquilmolhama. 16 Alyacyesquic alhta singyicpilquemo mayayo, sictomja alhta silanya: Elyiplovcasojo nintemaclha acpeyvomo naysicsa apquilpeyvescasquiclha apquiltemaclha apnaymacoc najan apquiltemaclha enlhit metnaja apquiltemolhama. 17 Noelyacyes nasa quellhip aptomja ayimtalhnamo najan mepqui apyimtalhnamo, yoyam elmeyvoc poc. Noelavojo nasa quellhip apquilinmelhaycam enlhit. Eycaso actemaclha ayinyema Dios Apyimtalhnamo. Apquilvitac sat ancoc quellhip actemaclha acmasom, melyascamco inlhojo yavamlha eltimjic, jelyavota sat coo yoyam opasmoc — alhta actomjac coo.
18 Acyascasingvocmec alhta nintemaclha, yavamlha elyiplovcasojo yatapquilviscaa — nic nat aptomjac Moisés.
Enlhit apquiltiyaningvaycmo: Josué najan Caleb
(Nm 13.1-33)19 Aptomjac nic nat Moisés: —Ningyinyovquic alhta inquilhe Horeb. Ningilpeyvoc alhta inquilhe apquileyvomaclha amorreos. Ningyiplovcasquic alhta singanamaclha Dios. Ningmilanquic alhta acyovoclhojo yoclhilhma actamopeycaoc acmasom, apquilvita alhta quellhip. Ningilvoclhec alhta yoclhilhma Cades-barnea. 20 Actomjac alhta silanya quellhip: Ningvaac lhac inquilhe apquileyvomaclha amorreos, ayinyema singmescama Dios Apyimtalhnamo. 21 Quellhip sat ellhovamcoc as yoclhilhma. Noc maa, eltime sat apancaoc as yoclhilhma, acno aplhanma siclho mepqui apyeycajascaoc Dios Apyimtalhnamo. Noela nasa quellhip, elvascap sat mataa. 22 Elyavoctac alhta quellhip, apquiltomja seyanya: Incaymalhquic ongilapajacsic napocja ingnaymacoc eltiyaningvomjoc sat yoclhilhma cotnaja ningileyvomaclha. Elvotac sat mocjam, yoyam jingiltimnacsic amay yavamlha ongyiplaclha. Jingiltimnacsic aptemaclha tingma apquilvanyam yoyam ongilantilhic — alhta apquiltomjac quellhip.
23 Aclingac alhta apquillhanma quellhip sicnaclha coo. Alyacyesquic alhta doce enlhit nipyesicsa quellhip, lhama mataa apquilinyema doce tribus apquilmolhama. 24 Apquilmiyaclhec alhta maa, apquilvita inquilhe, apquilvoclho alvata acvisay Escol, acvaycmo navá yoclhilhma. 25 Apquiljalhyovasquic alhta cotlaycaoc yamit acyilhna. Ingilsantimcasquic alhta acyilhna, apquiltomja singilanya: Actamila anco as yoclhilhma singmescama Dios — alhta apquiltomjac. 26 Am alhta eljalhnoc quellhip singanama Dios Apyimtalhnamo. Am alhta colcac apquilvalhoc elmiyaclhac as yoclhilhma. 27 Yitnec apquiltemaclha quellhip tingma apancaoc apquilyataycam: Am jingilasicjac mataa Dios. Ingilyinyovcasquic alhta yoclhilhma Egipto, yoyam ongmalhcac sat nipyesicsa amorreos najan onticyoc sat — alhta apquiltomjac quellhip. 28 ¿Co laa ontimjic yoyam ongilyacsic? Ninlingac lhac amyaa apquilyimnatem apanco najan apquilvinatem apanco, am ongno nincoo. Najan amyaa tingma apquilvanyam, acma apjalhtam nitnoc anco. Najan amyaa apquileyvam aptovana enlhit apvinatem apanco apvisay nat Anac. Intiyacmec nincoo ingilvalhoc, ninlinga as amyaa — alhta apquiltomjac natingma.
29 Actomjac alhta silanya quellhip: —¡Nocotyim nasa apquilvalhoc quellhip! ¡Noela nasa quellhip! 30 Apquimja apmamyi nac Dios Apyimtalhnamo yoyam enaliclha quellhip. Elnapoc sat, eticyoc sat cotnaja ingmoc, acno aptemaclha Dios Apyimtalhnamo yoclhilhma Egipto, 31 najan aptemaclha yoclhilhma actamopeycaoc. Dios Apyimtalhnamo aptomja apnalayclha quellhip, malha apcaynantama quellhip nalhit amay. Apnalantac alhta as yoclhilhma malha apyap apcaynantama apquitca. 32 Naso, yitnec alhta apquilyasquiyam quellhip napato Dios. 33 Aplhinquic alhta apmamyi Dios Apyimtalhnamo, etyaningvomjoc mataa apnamcaclha quellhip. Apquilvitac mataa alhtaa quellhip talha aclhingam amamyi, yoyam elyiplaclha amay quellhip. Najan yipjopay ayimja yoyam elyiplaclha amay acnim anco quellhip — alhta actomjac coo.
Aplovquic nic nat Dios Apyimtalhnamo
(Nm 14.20-35)34 Aptomjac nic nat Moisés: —Aplingac alhta Dios actemaclha apquilmalyevoycam quellhip. Aplovquic alhta Dios Apyimtalhnamo, aplhena mepqui apyeycajascaoc: 35 Apquilmapsomcaa nac as enlhitaoc. Melvityejec sat yoclhilhma alhnancoc, siclhanma nat mepqui sicyeycajascaoc, yoyam ellhovamcoc apquilyeyjamcaa quellhip. 36 Omyoc sat apvamlha Caleb, Jefone apquitca. Elhcac sat yoclhilhma apquilvoycamlha najan maa aptovana Caleb, ayinyema mepqui apquilvatescama apyiplovquiscama — alhta aptomjac Dios.
37 Aplovquic alhta Dios Apyimtalhnamo selhanma coo, ayinyema alhta apquilsilhnanomap apanco quellhip: Lhip Moisés, copvanquejec lhip elhcac yoclhilhma alhnancoc. 38 Lhip aplhalhma Josué, Nun apquitca, etnejic sat apya'monquiscama lhip, elhcac sat yoclhilhma alhnancoc. Iyimnaticsojo sat lhip apvalhoc Josué, etnejic sat apvisqui nipyesicsa enlhitaoc Israel as yoclhilhma alhnancoc. 39 Apquilanem alhta quellhip, elmacpoc sat apquitquic nipyesicsa cotnaja ingmoc, najan quellhip apnatamcaa quilvanaa. Mepqui apquilsilhnanomap apanco apquitquic, eyca maa ellhovamcoc sat yoclhilhma alhnancoc, eltimjic sat apquileyvomaclha quellhip. 40 Quip elaylhojo quellhip: ¡Eltajojo sat mocjam yoclhilhma actamopeycaoc! Eltajojo sat mocjam Mar Rojo, acyitnamaclha Yingmin Acyilhvasem — alhta aptomjac Dios Apyimtalhnamo.
Metnaja aplhalhma Dios Apyimtalhnamo
(Nm 14.39-45)41 Aptomjac nic nat Moisés: Apquiltomjac alhta seyanya quellhip: Ningilmasom nincoo napato Dios, ayinyema ningilsilhnanomalhca inganco. Ningilpecjam quilhvo nac jay ongilnapoc cotnaja ingmoc, acno singanama siclho Dios Apyimtalhnamo — alhta apquiltomjac quellhip. Apquilsovjoc alhta quellhip apquilmaycam. Apquilyimtalhnesacpec alhta apanco quellhip, apquilanem elquinatvoclha netin inquilhe elnapacpoc cotnaja ingmoc. 42 Apmiyovquic alhta Dios, aptomja seyanya coo: ¡Noelinmelham nasa cotnaja ingmoc, noelnapacpojo nasa maa! ¡Eticyoc sat quellhip nipyesicsa cotnaja ingmoc! Mopasmejec sat coo, melmiyovacpejec sat quellhip — alhta aptomjac seyanya.
43 Aclingasquic alhta nipyesicsa quellhip appayvam apmasmaclha Dios. Am alhta eljalhnoc quellhip. Yiplovcoc alhta apquilinmelhaycam quellhip napato Dios Apyimtalhnamo. Apquilpecjam alhta quellhip elnapacpoc cotnaja ingmoc yoclhilhma acma inquilha. 44 Apquileyvomaclha alhta amorreos. Apquilamyilhamquic alhta amorreos eltajanyac quellhip. Apquiltomjaclhec alhta maja yotay, apquilminlhinamcaa. Apquilinyajamquic alhta quellhip yoclhilhma Seir acvaycmo Horma. 45 Apquiltajaclhec alhta mocjam quellhip. Apquilyapcalhquic alhta inyicje quellhip, am alhta ingyajalhnoc Dios. 46 Eycaso ayinyema alhta quellhip mepqui apquilyamasma mataa yoclhilhma Cades — nic nat aptomjac Moisés.