Propósito de este libro
1 Estos son los proverbios de Salomón, hijo de David, rey de Israel.
2-4 Estos proverbios tienen como propósito
que ustedes los jóvenes
lleguen a ser sabios,
corrijan su conducta
y entiendan palabras
bien dichas y bien pensadas.
También sirven para enseñar
a los que no tienen experiencia,
a fin de que sean cuidadosos,
honrados y justos en todo;
que muestren astucia y conocimiento,
y piensen bien lo que hacen.
5 Ustedes, los sabios e inteligentes,
escuchen lo que voy a decirles.
Así se harán más sabios
y ganarán experiencia.
6 Así podrán entender
lo que es un proverbio
lo que es un ejemplo,
y lo que es una adivinanza.
7 Todo el que quiera ser sabio
debe empezar por obedecer a Dios.
Pero la gente ignorante
no quiere ser corregida
ni llegar a ser sabia.
Consejos contra los falsos amigos
8 Querido jovencito:
Atiende a tu padre
cuando te llame la atención,
y muestra respeto
cuando tu madre te enseñe.
9 Sus enseñanzas te adornarán
como una corona en la cabeza,
como un collar en el cuello.
10 Querido jovencito,
si los malvados quieren
que te portes mal,
no te dejes llevar por ellos.
11-12 Tal vez te digan:
«Ven con nosotros,
ataquemos al primero que pase
y quitémosle lo que traiga.
Si se muere, que se muera,
y que se lo coman los gusanos.
¡Matemos por el gusto de matar!
13 Con lo que robemos,
llenaremos nuestras casas
y nos haremos ricos.
14 ¡Júntate con nosotros,
y juntos nos repartiremos
todo lo que ganemos!»
15 ¡Pero no lo hagas, jovencito!
¡No sigas su mal ejemplo!
¡No dejes que te engañen!
16 ¡Tal parece que tienen prisa
de hacer lo malo y de matar gente!
17 Ningún pájaro cae en la trampa
si ve a quien lo quiere atrapar.
18 Pero estos malvados
juegan con su vida
y acabarán por perderla.
19 Acabarán muy mal
los que quieren hacerse ricos
sin importarles cómo lograrlo:
¡acabarán perdiendo la vida!
La sabiduría llama a los jóvenes
20 La sabiduría se deja oír
por calles y avenidas.
21 Por las esquinas más transitadas
y en los lugares más concurridos
se le oye decir con insistencia:
22 «Ustedes, jovencitos sin experiencia,
enamorados de su propia ignorancia;
y ustedes, jovencitos malcriados,
que parecen muy contentos
con su mala educación,
¿seguirán siendo siempre así?
Y ustedes, los ignorantes,
¿seguirán odiando el conocimiento?
23 ¡Háganme caso cuando los instruya!
Así compartiré con ustedes
mis enseñanzas y pensamientos.
24 Yo los llamo,
pero ustedes no me responden;
les hago señas,
pero ustedes no me hacen caso.
25 Rechazan todos mis consejos,
y desobedecen mis regaños.
26-27 ¡Pues yo también me burlaré
cuando estén llenos de miedo,
y se queden en la ruina!
Será como si los arrastrara el viento
o les cayera una tormenta.
28 Me llamarán, y no les responderé;
me buscarán, y no me encontrarán.
29 Ustedes no quieren aprender
ni obedecer a Dios;
30 no siguen mis consejos,
ni aceptan mis enseñanzas.
31 Por eso recibirán su merecido:
¡tendrán problemas de sobra!
32 ¡Sufrirán las consecuencias
de sus malas decisiones
y de su mala conducta!
¡Acabarán siendo destruidos
por su necedad
y por su poca atención!
33 Pero los que me hagan caso
vivirán tranquilos y en paz,
y no tendrán miedo del mal».
Actemaclha singiltamsoycaoc
1 Appayvam singiltamsoycaoc aplhanma ilhnic nat Salomón, David apquitca apvisqui co Israel.
2 Ongiltamsalhcac sat actemaclha acyascamco ingvalhoc najan ningiltamilcasomalhco inganco.
3 Ongiltamsalhcac sat actemaclha acmam ingvalhoc nintemaclha acpeyvomo, mepqui ningilsilhnanomalhca inganco.
4 Colhic sat actamilaycam ingvalhoc, ningyiplovquisa inlhojo singiltamsoycaoc, apquillhenacpoc inquitquic najan apquilyimnanic.
5 Ongilaylhojoc sat mataa ningiltomja inlhojo ningyascamco, coyangvomoc sat acmam ingvalhoc.
6 Ongilyasingvomoc sat apquilpayvam enlhit singiltamsoycaoc najan apquiltemaclha apquiltamilcasomacpo apanco, najan apquilyitquiscama, yoyam ongiltamsalhcac nincoo.
7 Ontimjic ningilyascamco nincoo, acyitna inlhojo ningayo Dios. Invennalhquic mataa actemaclha singiltamsoycaoc najan actemaclha ningyascamco nipyesicsa enlhit melyascalhma.
Inquitquic apquilyimnanic
8 Lhip sictamongvoyam: Ingyeylhojo mataa apyap appayvam najan inquin acpayvam, yoyam eltamsacpoc lhip.
9 Lhip sictamongvoyam: Colhojoc sat apnatanma actamila, malha apnatanma apyispoc najan apcatic, acyitna inlhojo lhip apquilyajayquiclho.
10 Lhip sictamongvoyam: ¡Nongyane nasa esilhnanacpoc lhip nipyesicsa melyascalhma, nopasmiclha nasa lhip!
11 Apquiltomjac as apnaymacoc apquilanya lhip: Noc, ontimjic nimpasmeyquiclha. Ongilsilhnanac sat poc enlhit mepqui apsilhnanomap apanco, yoyam ematong mepqui acvisay.
12 Ongilmascoscomoc sat apquileyvam enlhit apquilpeyvomo, colhojoc sat apquilalhimsomap congne malhic ningitsepmaclha.
13 Ongilnatamoc sat asoc apancaoc, coyangvomoc sat tingma ingac ningilnatam acminyilhamalhca.
14 Ongimlascoc sat ningyesicsa acyovoclhojo asoc. Noc, ontimjic sat nimpasmeyquiclha — apquiltomjac mataa apnaymacoc.
15 Lhip sictamongvoyam: ¡Nopasmiclha nasa apnaymacoc melyascalhma, nopalhavoclha nasa lhip!
16 Apquilpecjam mataa ellanac acmasom. ¡Apquilpecjam ellajic poc!
17 Alhto inyicje nimpicanma trampa tava apac, mepqui inlhojo acyilhasomalhca.
18 Elmacpoc apanco as trampa enlhit, ellingamcojoc sat apquilmomap apanco.
19 Colhojoc sat aptemaclha enlhit aplhamasayclha apquilnatam. Ingyitsapoc sat enlhit, ayinyema ayitsepma apnenyic, yoyam cajic sat.
Apyascamco apanco
20 Inlingalhquic mataa appayvam enlhit apyascamco apanco amay apvalhoc tingma.
21 Payjoc atong acyivey aptomja aplingascama appayvam, apquileyvomaclha enlhit.
22 Quellhip apquilyimnanic melyascamco, apquillhamasomap, mepqui actamila apquilvalhoc: ¿Co sat acvam elvatsamcoc quellhip apquiltemaclha apancaoc melyascamco, najan apquiltemaclha apquillhamasomap, mepqui acyascamco apquilvalhoc?
23 Quip elaylhojo nintemaclha ningiltamsoycaoc, ellhovamcoc sat actamilaycam apquilvalhoc quellhip, colhic sat acyascamco apquilvalhoc.
24 Am alhta colyacmoc quellhip jelyotac, sictomja siyevoycam quellhip.
25 Apquiltanovquic alhta quellhip sicpayvam siltimnascama quellhip. Am alhta colyacmoc elaylhojo sicpayvam, am alhta colmac apquilvalhoc.
26 Ongvasmacsic sat, sicvita inlhojo apquillingaycamco acyimtalhnama quellhip. Otnejic sat sicvennéycam quellhip, sicvita inlhojo ayay apquilvalhoc quellhip.
27 Apquillingamco inlhojo quellhip apquilay najan apquillingaycamco acyimtalhnama, malha yatepiyam aptovascama sat cotnejic.
28 Jelquitmoc sat quellhip, mejelviticlhejec sat. Jelanic sat yoyam opasmoc, mongvatingmamejec sat coo.
29 Quellhip apquiltomja mataa sevennéycam sicvisay sicyascamco, am eltomjac mataa apquilayo Dios Visqui ingac.
30 Am colmac mataa apquilvalhoc sicpayvam siltamescama, apquilvennam sicpayvam.
31 Ellingamcojoc sat acyanmongayclha apquiltemaclha apancaoc, ayinyema apquilvalhoc almasomcaa.
32 Acyeyjamelhma incajac mataa enlhit melyascamco. Etvasacpoc sat acyeyjamelhma ayinyema mepqui aclheneycam apvalhoc.
33 Coytic sat mataa actamilaycam apvalhoc, aptomja apjalhenmo coo sicpayvam. Melngamquejec sat mataa ayay, apvita inlhojo asoc acmasom (acyimtalhnama) — alhta intomjac appayvam apyascamco apanco.