Los hijos de Jacob y Bilhá
1 Cuando Raquel se dio cuenta de que no podía tener hijos, se puso celosa de su hermana. Por eso le dijo a Jacob:

—Si no me das hijos, ¡me muero!

2 Jacob se enojó con ella, y le dijo:

—¿Acaso crees que yo soy Dios? ¡Él es quien no te deja tener hijos!

3 Entonces Raquel le dijo:

—Te voy a dar a mi esclava Bilhá, para que tengas hijos con ella. Así, los hijos que ella tenga serán considerados míos.

4 Raquel le dio a Jacob su propia esclava como esposa. Jacob tuvo relaciones sexuales con Bilhá, 5 y ella quedó embarazada y tuvo un hijo. 6 Raquel lo llamó Dan, que significa «justicia», porque dijo: «Dios es justo, pues vio que yo no había hecho nada malo y me dio un hijo».
7 Bilhá volvió a quedar embarazada y tuvo otro hijo con Jacob. 8 A este niño Raquel lo llamó Neftalí, que significa «lucha», porque dijo: «La lucha contra mi hermana ha sido dura, pero he ganado».
Los hijos de Jacob y Zilpá
9 Cuando Lía se dio cuenta de que ya no podía tener más hijos, tomó a su esclava Zilpá y se la dio a Jacob como esposa. 10 Zilpá tuvo un hijo con Jacob, 11 al que Lía le puso por nombre Gad, que significa «buena suerte», porque dijo: «¡Qué buena suerte he tenido!»
12 Por segunda vez Zilpá tuvo un hijo con Jacob, 13 y Lía le puso por nombre Aser, que significa «dicha» pues dijo: «¡Qué dichosa soy! ¡Y así me van a considerar mis amigas!»
Jacob tiene otros hijos con Lía
14 Un día, durante la cosecha del trigo, Rubén salió al campo y encontró unas frutas llamadas mandrágoras. Entonces se las llevó a su madre Lía. Al ver las frutas, Raquel le rogó a Lía que le diera algunas, 15 pero Lía le respondió:

—Ya me quitaste el marido, ¿y ahora quieres quitarme las frutas que me trajo mi hijo?

Raquel le propuso:

—Si me das las mandrágoras, Jacob dormirá contigo esta noche.

16 Esa noche, cuando Jacob regresó del campo, Lía salió a su encuentro y le dijo: «Esta noche la vas a pasar conmigo, pues te he alquilado a cambio de las mandrágoras que me dio mi hijo».
Entonces Jacob pasó la noche con Lía. 17 Dios contestó las oraciones de Lía, y ella quedó embarazada y tuvo un quinto hijo con Jacob. 18 Ella le puso por nombre Isacar, que significa «premio», porque dijo: «Este es el premio que Dios me dio por haberle dado mi esclava a mi marido».
19 Otra vez quedó embarazada Lía, y tuvo un sexto hijo con Jacob. 20 Y le puso por nombre Zabulón, que significa «regalo», porque dijo: «¡Qué regalo tan precioso Dios me dio! Ahora mi marido va a tratarme mejor, pues ya le he dado seis hijos».
21 Pasado algún tiempo, Lía tuvo una hija y le puso por nombre Dina.
Nacimiento de José
22 Pero Dios tuvo compasión de Raquel y respondió a sus oraciones. Le permitió quedar embarazada 23-24 y tener un hijo. Cuando nació el niño, Raquel dijo: «Dios me quitó la vergüenza de no tener hijos». Y le puso por nombre José, que significa «que Dios me dé otro», pues dijo: «¡Ojalá que Dios me dé otro hijo!»
Trampas entre Jacob y Labán
25-26 Tiempo después de que José nació, Jacob le dijo a Labán:

—Dame mis esposas y mis hijos, pues por ellos te he servido. Déjame regresar a mi país.

27 Labán le dijo:

—Por favor, no te vayas. Preferiría que te quedes conmigo. Dios me hizo ver que gracias a ti soy muy rico. 28 Así que dime cuánto quieres ganar. Yo te pagaré lo que me pidas.

29 Jacob le respondió:

—Tú sabes que he trabajado muy duro para ti, y que he cuidado muy bien tu ganado. 30 Antes de mi llegada, era muy poco lo que tenías; ahora eres muy rico, pues desde que llegué Dios te ha bendecido en todo. Pero yo necesito trabajar para mi propia familia.

31 Labán insistió:

—¿Qué quieres que te dé?

Y Jacob le aclaró:

—No me des nada. Yo seguiré cuidando tus ovejas, con tal de que aceptes lo que voy a proponerte. 32 Si me dejas pasar hoy entre todos tus rebaños, pondré aparte todas las ovejas y cabras que tengan la piel manchada, y todos los corderos que tengan la piel oscura. Con ellos me daré por bien pagado. 33 Con el tiempo podrás ver que te estoy tratando con honradez. Cuando quieras revisar cuáles animales son míos, podrás hacerlo. Y si encuentras en mi rebaño alguna oveja o cabra que no sea manchada, o algún cordero que no sea de color oscuro, podrás decir que te lo robé.

34 Labán estuvo de acuerdo, 35 pero ese mismo día apartó la mayoría de los carneros de piel manchada, de las cabras moteadas y manchadas, y de los corderos de color oscuro, y los puso al cuidado de sus hijos. 36 Luego envió esos rebaños a unos cincuenta kilómetros de distancia de donde estaba Jacob.
Mientras tanto, Jacob se quedó cuidando el resto de los rebaños de Labán. 37 Pero cortó unas ramas de álamo, almendro y plátano, y les quitó la corteza, de modo que podían verse en ellas unas rayas blancas. 38 Luego de pelar las ramas, las puso frente a todos los bebederos, para que las ovejas las vieran cuando vinieran a beber. Y así, cuando las ovejas en celo venían a beber, 39 se apareaban frente a las ramas y tenían crías con piel rayada y manchada. 40 Jacob ponía estas crías aparte, y el resto del rebaño lo ponía frente a los animales rayados y de color oscuro que había dejado Labán. Y así fue formando sus rebaños, sin mezclarlos con los de Labán. 41 Cuando los animales más fuertes estaban en celo, Jacob les ponía las ramas para que se aparearan frente a ellas, 42 pero las quitaba cuando se apareaban los animales más débiles. De ese modo, los animales débiles le quedaban a Labán, y los fuertes le quedaban a Jacob. 43 Fue así como Jacob llegó a ser muy rico, pues tenía grandes rebaños, y también esclavos y esclavas, camellos y burros.
1 Am nic nat covanac cotac ayitca Raquel. Inyasipcasquic nic nat mataa inyalho actomja acvitay ayitca.
Intomjac nic nat Raquel ayanya atava: —Jetingyasquis eyitquic. Am sat ancoc otac eyitquic, ongvitsapoc sat— nic nat intomjac.
2 Aplovquic nic nat Jacob. Aptomjac nic nat apcanya aptava: —Jave nac coo Dios. Movanqueje coo otacsic ayitca— nic nat aptomjac.
3 Intomjac nic nat Raquel ayanya atava: —Quip ingyeylhojo. Ipatjetaoc sat quilvana Bilha actomja setnesaycam. Invitac sat ancoc ayitquic, otnejic sat coo malha eyitquic ajanco— nic nat intomjac. 4-5 Inyantamaclhec nic nat Raquel quilvana actimesaycam apnaclha Jacob yoyam etnejic moc aptava. Appatjetamquic nic nat Jacob. Inlovsoc nic nat intomjac Bilha. Aptiyacmec nic nat ayitca.
6 Intomjac nic nat avalhoc Raquel: —Etnejic sat apvisay Dan, Apyicpilquemo Appeyvomo. Ayinyemaclha apjalhnoc Dios silmalhnancama. Jetnescasquic Dios sicpeyvomo sicvita sictamongvoyam— nic nat intomjac.
7 Inlovsoc nic nat intomjac mocjam Bilha. Aptiyacmec nic nat mocjam ayitca. 8 Intomjac nic nat avalhoc Raquel: —Etnejic sat apvisay Neftalí, Ningilinmelhamalhca. Ayinyemaclha ningilinmelhamalhca alhta yaya coo. Sicyimnatem coo, am olhnoc yaya coo— nic nat intomjac avalhoc.
9 Inmasquec nic nat acvitay ayitca Lea. Inyantamaclhec nic nat quilvana actimesaycam acvisay Zilpa apnaclha Jacob, yoyam etnejic moc aptava. 10 Inlovsoc nic nat intomjac Zilpa. Aptiyacmec nic nat ayitca.
11 Intomjac nic nat avalhoc Lea: —Sicmaseve laa. Etnejic sat apvisay Gad, Apmapseve— nic nat intomjac.
12 Inlovsoc nic nat intomjac mocjam Zilpa. Aptiyacmec nic nat mocjam ayitca. 13 Intomjac nic nat avalhoc Lea: —Selinyejemo nac coo. Jelhenam sat enaymacoc sictomja selinyejemo. Etnejic sat apvisay Aser, Apquilinyejemo— nic nat intomjac.
14 Aplhinquic nic nat Rubén. Aptiyasam nic nat amyip naysicsa apquilyatemenma motajap apactic. Apvitangvocmec nic nat acyilhna acvisay mamjape ningyi. Apsantimcasquic nic nat inquin acvisay Lea. Invitac nic nat Raquel actemaclha acyilhna.
Intomjac nic nat Raquel ayanya Lea: —Jimques sat nicja acyilhna mamjape ningyi apsayquinta ayitca— nic nat intomjac.
15 Incatingmavoc nic nat Lea: —Eyinyovcasquic lhiya etava. ¿Inquiltamjo ya najan cosavojo acyilhna mamjape ningyi apsayquinta sictamongvoyam?— nic nat intomjac.
Intomjac nic nat Raquel ayanya: —Momyovejec sat etava epatjetamcoc lhiya alhtaa nac jay. Cotnejic sat acyanmongam acyilhna mamjape ningyi apsayquinta ayitca— nic nat intomjac.
16 Intalhnacmec nic nat apvactamo Jacob apquinyectamo amyip. Inquilamyilhamquic nic nat aptava Lea. Intomjac nic nat ayanya atava: —Acyinyovquic lhac acyilhna mamjape ningyi acyanmongam yoyam jepatjetamcoc lhip alhtaa nac jay— nic nat intomjac.
Appatjetamquic nic nat aptava Jacob. 17 Inlovsoc nic nat intomjaclhac Lea. Aptiyacmec nic nat ayitca apvaycmo cinco acvitay ayitca. Ayinyemaclha apjalhnoc nic nat Dios almalhnancama Lea.
18 Intomjac nic nat avalhoc Lea: —Etnejic sat apvisay Isacar, Apmescama Nasa. Apvitac alhta Dios actemaclha sicyantimquiscama apnaclha etava quilvana setnesaycam. Quilhvo acvitac coo acyanmongam ayinyema Dios— nic nat intomjac avalhoc.
19 Inlovsoc nic nat intomjac mocjam Lea. Aptiyacmec nic nat ayitca acvaycmo seis acvitay ayitca.
20 Intomjac nic nat avalhoc Lea: —Aclhocac coo actamila asoc ayinyema Dios. Jeyasicjiclhojoc sat etava. Ayinyemaclha seis aptomjac apvitay apquitquic— nic nat intomjac avalhoc. Etnejic sat apquitcoc apvisay Zabulón, Acyangviyam Seyasicjayo.
21 Intiyacmec nic nat mocjam lhama ayitca inquilvana. Inquiltimec nic nat acvisay Dina.
22 Am nic nat colvoncacmoc Dios moc quilvana acvisay Raquel. Apjalhnoc nic nat almalhnancama. Aptimescasquic nic nat acvitay ayitca.
23 Inlovsoc nic nat intomjac Raquel. Aptiyacmec nic nat ayitca siclha acvitay. Intomjac nic nat avalhoc Raquel: —Apmascosquic Dios actemaclha sevennéycam emoc. 24 Jemquecsic sat mocjam lhama sictamongvoyam— nic nat intomjac avalhoc. Inquiltimec nic nat apvisay José, Apmesayclha.
Apyinimquiscama Jacob najan Labán
25 Aptiyacmec nic nat Raquel ayitca apvisay José. Aptomjac nic nat Jacob apcanya Labán: —Jeyane sat otajiclha siyaoclha. 26 Jelmes sat eyitquic najan enatamcaa yoyam ongiltajiclha. Sictamjaycam alhta acyanmongam as quilvanaa. Apyasamcoc lhip actemaclha alhta sictamjaycam— nic nat aptomjac.
27 Apcatingmavoc nic nat Labán: —Ilhniclhojo sat mocjam. Acyasingvocmec coo aptomja aplhamasquiclha asoc altamila Dios Apyimtalhnamo ayinyema lhip aptamjaycam. 28 ¿Jalhco acvam acyanmongam apquiltamjoc yoyam omquecsic lhip?— nic nat aptomjac.
29 Aptomjac nic nat Jacob apcanya: —Apyasamcoc lhip actemaclha sictamjaycam najan sictamilquiscama lhip apnatoscama. 30 Asilhtoc alhta siclho lhip apnatoscama movoyaclha coo. Natamin acvaac alhta coo. Aplhamaseclhec alhta Dios Apyimtalhnama lhip apnatoscama. ¿Jalhco sat cotnejic sictamjaycam yoyam opasmoc sicmolhama?— nic nat aptomjac.
31 Aptomjac nic nat Labán apcanya: —¿Jalhco acvam apquiltamjoc lhip acyanmongam?— nic nat aptomjac.
Apcatingmavoc nic nat Jacob: —Am oltamjoc coo acyanmongam. Pac otamilsic sat mocjam lhip apnatoscama. Eycaso actemaclha aclhanma evalhoc. 32 Pac oyacsic apyinatamaclha lhip apnatsocama. Ongvilhpansic sat aplhamoclhojo nipquesic apquitcoc apquilpasyam najan apquilphilhpopoy. Appalacmec sat ancoc aptema nac jay nipyesicsa apquilmopoy, otnejic sat sicnatoscama acyanmongam sictamjaycam. 33 Apvoctac sat ancoc lhip nalhit acnim yoyam elanojoc sat sicnatoscama. Etac sat apquilvamlha yataay apquilmopeycam najan apquilphilhpopoy. Etac sat apquilvamlha nipquesic apquilpasyam. Apvitac sat ancoc sicnatoscama apquilmopoy, cotnejic sat sicminyilhma— nic nat aptomjac Jacob.
34 Apcatingmavoc nic nat Labán: —Tasi, cotnejic sat actemaclha aclhanma apvalhoc lhip— nic nat aptomjac.
35 Yejemoc nic nat apquilhpansa Labán yataay apquilinava apquilmopeycam najan apquilpilhpopoy najan apquilvanaa apquilmopeycam najan apquilpilhpopoy najan apmopoy napaat najan nipquesic apquilinava apquilpasyam. Apquilapajasquic nic nat apquitquic Labán yoyam eltamilsic apnatsocama apquilhpanquiscama. 36 Apyinyovcasquic nic nat apquilyinatamaclha apnatoscama. Moc yoclhilhma ilhnic nat apquilyascasac. Invocmec nic nat 3 acnim apquillhingam.
Aptamilcasquic nic nat Jacob apquilmopoy apnatoscama Labán. 37 Apquilyatemenquic nic nat yamit actingaoc Jacob. Acvisay nic nat yamit álamo najan yamit almendro najan yamit castaño. Sovo ilhnic nat aptomjac ayimpeoc actengaoc yoyam cotnejic almopeycaoc. 38-39 Apquilancasquic nic nat mataa yamit almopeycaoc yingmin atamnic najan apyinaycamcolha apnatsocama. Apquinimcasquic nic nat mataa yamit acpayjo apyinaclha yingmin apnatoscama. Apcaplhinquic sat ancoc apquilvana yataay apquinavo, natamin eltimjic sat apquitcoc apquilmopeycaoc najan apquilpilhpopoy. 40 Apquilhpancasquic nic nat Jacob nipquesic apquitcoc. Aptipcasquic nic nat apmamyi yoyam elyiplovc apquilpasyam najan apquilmopeycam. Am nic nat elpalhcac Jacob apnatoscama Labán apnatoscama. 41 Apquilyacyesquic nic nat Jacob apnatoscama apquiltamila naysicsa apyinaycaoc. Apcaplhinquic sat ancoc apquinavo. Apquilyintamacpec mataa apquinimsa yamit almopeycaoc acpayjo apyinaclha yingmin. 42 Am nic nat etnimcasac yamit almopeycaoc apquilvactamo inlhojo apnatoscama apquilyamjoncama. Aplhameclhec nic nat Jacob apnatoscama apquiltamila. Aplhameclhec nic nat Labán apnatoscama apquilyamjoncama. 43 Aplhamaseclhec nic nat apquilnatam Jacob. Appintalhnama ilhnic nat apnatoscama. Aplhamoc nic nat enlhit apquiltimesaycam najan quilvanaa altimesaycam. Inlhamoc nic nat apnatoscama voncayispoc najan yamelyeyjaycoc.