Discurso de Moisés
1-5 Moisés habló con los israelitas cuando ellos se encontraban en Cadés-barnea, pueblo moabita que estaba en el desierto de Arabá, frente a Suf. Cerca de allí estaban los pueblos de Parán, Tófel, Labán, Haserot y Dizahab. Para llegar a Cadés-barnea había que caminar once días desde el monte Horeb, siguiendo el camino del monte Seír. Moisés les habló cuarenta años después de que salieron de Egipto. Era el día primero del mes de Sebat de ese año, cuando Moisés comunicó a los israelitas todas las leyes que Dios le había ordenado darles.
En el camino, Moisés había derrotado a varios reyes. En Hesbón derrotó a Sihón, rey de los amorreos, y en Astarot, que está en la región de Edrei, derrotó a Og, rey de Basán.
Moisés dirigió a los israelitas estas palabras mientras estaban al este del río Jordán:

6 «Cuando estábamos en el monte Horeb, nuestro Dios nos dijo lo siguiente: “Ustedes ya han pasado demasiado tiempo en este monte, 7 así que levanten el campamento y vayan hacia las montañas, que es donde viven los amorreos, y hacia las regiones de alrededor. Vayan al Arabá, a las montañas, a los valles y al desierto del sur, la costa, el territorio cananeo y el Líbano, hasta llegar al gran río Éufrates. 8 Vayan y conquisten ese territorio, pues yo les prometí a Abraham, a Isaac y a Jacob que se lo daría. También les prometí que se lo daría a ustedes, pues son sus descendientes”».
Los jefes de Israel
Moisés siguió diciendo:

9-12 «Para ese tiempo, Dios les había dado a ustedes tantos descendientes que llegaron a ser un pueblo muy grande. Yo mismo le pedí a Dios que los bendijera y los hiciera mil veces más grandes de lo que ya eran. Entonces me di cuenta de que yo solo no podría encargarme de todos los problemas de ustedes. 13 Por eso les aconsejé elegir de entre todas las tribus a hombres sabios, inteligentes y con experiencia, para que los pusieran como jefes del pueblo y así me ayudaran.
14 »Ustedes estuvieron de acuerdo con esta idea. 15 Por eso elegí a los hombres más sabios y de mayor experiencia, y los puse como jefes de ustedes. Unos tenían autoridad sobre mil hombres; otros, sobre cien; otros, sobre cincuenta; y otros, sobre diez. Hubo otros a quienes puse como jefes de toda una tribu.
16-18 »En ese momento les dije a ustedes todo lo que debían hacer. A los jueces les dije que fueran justos con todos por igual, sin importar que fueran pobres o ricos, israelitas o extranjeros, y sin tener miedo de nada ni de nadie, pues Dios respaldaría sus decisiones. También les dije que cuando algún caso les fuera muy difícil, me lo pasaran a mí, para que yo lo juzgara.
Los doce espías
19 »Luego de eso nuestro Dios nos ordenó partir del monte Horeb y trasladarnos a los montes donde vivían los amorreos. Con mucho miedo, atravesamos el gran desierto y llegamos a Cadés-barnea. 20-21 Allí les dije que nuestro Dios nos había dado la región montañosa de los amorreos; también los animé a conquistar ese territorio, tal y como Dios lo había ordenado. 22 Pero ustedes me pidieron que primero enviara espías, para que vieran cómo era el territorio, cuál era el mejor camino a seguir, y qué ciudades nos íbamos a encontrar.
23 »Yo estuve de acuerdo, y elegí a doce espías, uno por cada tribu. 24 Ellos fueron a explorar las montañas, y llegaron al valle de Escol. 25 Allí tomaron algunos de los frutos de esa región, y nos informaron que el territorio que nuestro Dios nos iba a dar era de lo mejor.
26 »Sin embargo, ustedes desobedecieron las órdenes de Dios y no quisieron ir. 27 Al contrario, regresaron a sus casas y se quejaron de Dios. Pensaron que Dios no los quería, y que los había sacado de Egipto solo para que los amorreos los destruyeran. 28 Cuando supieron que en ese territorio vivía gente muy fuerte y de gran estatura, y que sus ciudades estaban rodeadas de grandes murallas, les dio mucho miedo. Y más se desanimaron cuando supieron que allí vivían también los descendientes del gigante Anac.
29 »Yo recuerdo que les dije: “¡Cálmense! ¡No tengan miedo! 30 Nuestro Dios nos guiará y luchará por nosotros, así como luchó por nosotros contra Egipto y nos guio por el desierto. 31 Él nos ha traído hasta aquí, como si nos llevara en brazos, y hasta ahora nada nos ha pasado. Ha sido un padre para nosotros”.
32 »A pesar de eso, ustedes no han querido confiar en él, 33 aun cuando él ya se ha adelantado a elegir el lugar que va a darles. Para llevarlos allá, ha venido guiándolos; de noche los ha alumbrado con fuego, y de día los ha protegido con una nube.
Dios castiga a Israel
34-35 »Cuando Dios escuchó sus quejas, se enojó, pues ustedes son gente muy mala. Por eso juró que no disfrutarían de la tierra que había prometido a sus antepasados. 36 Y como Caleb fue el único obediente, Dios dijo que él sería el único que disfrutaría de ella. Por eso también sus descendientes recibirían toda la tierra que tocaran con la planta de sus pies.
37 »Por culpa de ustedes, Dios se enojó conmigo y me dijo: “Tampoco tú entrarás a esta tierra. 38 Será Josué quien guiará al pueblo y les entregará la tierra a los israelitas. Él es tu ayudante, así que anímalo”.
39 »Dios también me dijo: “Los israelitas pensaron que el enemigo les quitaría a sus niños y a sus esposas. Sin embargo, serán sus hijos los que entrarán a la tierra y se harán dueños de ella, aun cuando ahora son apenas unos niños. Diles eso a los israelitas, 40 y diles además que regresen al desierto, por el camino que lleva al Mar de los Juncos”.
41 »Yo les comuniqué todo esto, y ustedes reconocieron que habían pecado contra Dios. Entonces decidieron salir a conquistar la tierra, tal como Dios les había ordenado. Tomaron sus armas, confiados en que les sería fácil subir las montañas; 42 pero Dios me pidió advertirles que serían derrotados, pues él no les daría la victoria.
43-44 »Sin embargo, ustedes se sintieron muy valientes y no hicieron caso de la orden de Dios. Subieron a las montañas para pelear contra los amorreos, pero ellos les hicieron frente y los derrotaron. ¡Como si fueran avispas, los persiguieron por todo Seír y hasta Hormá! 45 Luego, al regresar, ustedes lloraron y se quejaron ante Dios, pero él no les hizo caso, 46 y ustedes tuvieron que quedarse a vivir en Cadés por mucho tiempo más.
Introducción
1 Eycaso ilhnic nat appayvam Moisés napatavo apquilmolhama Israel. Apnam nic nat enlhitaoc Israel yoclhilhma actamopeycaoc, payjoc tap vatsam Jordán actiyapmaclha acnim. Acvisay yoclhilhma Arabá, ningatoc maa Suf. Moc yoclhilhma acvisay nic nat Parán, najan Rofel, najan Labán, najan Hazerot najan Dizahab. 2 Yitnec nic nat amyaa inquilhe acvisay Seir, ajolhec nic nat amay. Colhojoc sat ninlhingam once acnim, nintiyapma inlhojo Horeb acvaycmo Cades-barnea. 3-4 Invocmec nic nat lhama acnim primero, najan once piltin ningiltimem undécimo. Apquilpenasquic nic nat Moisés najan apnaymacoc apquilnapma apvisqui Sehón najan apnaymacoc amorreos. Sehón tingma pac nic nat Hesbón, najan apvisqui Og co Basán, tingma pac nic nat Astarot yoclhilhma Edrei. Aplingasquic nic nat Moisés aclhamoclhojo amyaa apcanama Dios yoyam elyiplovcasojo israelitas. 5 Apnam nic nat israelitas payjoc tap vatsam Jordán actiyapmaclha acnim, yoclhilhma Moab. Aplingasquic nic nat Moisés apcanamaclha Dios Apyimtalhnamo. Eycaso ilhnic nat appayvam:
6 Eycaso singiltimnascama alhta Dios Apyimtalhnamo payjoc inquilhe acvinatem Horeb: Vamlha intomjac apquileyvam as inquilhe acvinatem. 7 Elsavojo apquilnatam quellhip, elyas sat inquilhe apquileyvomaclha amorreos najan yoclhilhma nipyava maa: yoclhilhma Arabá acma inquilha, najan amyip acvanyam maa, najan acvisay Néguev, najan nicja yingmin acvanyam, najan apquileyvomaclha cananeos, najan inquilhe Líbano acvaycmo vatsam acyivey Eufrates. 8 Coo ayinyema sicmescama quellhip as yoclhilhma. Eltiyaningvomjo sat maa, eltime quellhip apancaoc as yoclhilhma. Coo sicvisay Dios, siclhanma nat mepqui sicyeycajascaoc napatavo apquilyeyjamcaa quellhip, apvisay nic nat Abraham, najan Isaac, najan Jacob, najan maa aptovana — alhta actomjac coo — nic nat aptomjac Dios Apyimtalhnamo.
Enlhit singyicpilquemo mayayo
(Ex 18.13-27)
9 Aptomjac nic nat Moisés: —Eycaso alhta sicpayvam silanya quellhip: Movanquejec mataa elhapco osavojo siyanamaclha nipyesicsa quellhip. 10 Aplhamaseclhec alhta mataa Dios Apyimtalhnamo, apquilvita apquitquic quellhip. Appintalhnama apanco quellhip as ningvamlha nac jay, mongmovan ongilyipsitic, acno mongmovan ongilyipsitic apyová. 11 Altamjoc coo Dios Apyimtalhnamo epasmoc quellhip, aptomja nic nat apvisqui apancaoc apquilyeyjamcaa quellhip acno aplhanma siclho mepqui apyeycajascaoc. ¡Colhic sat aclhamaseclho mocjam quellhip mongmovan ongilyipsitic cotmongvoycamlha nelha! 12 Movanquejec mataa elhapco osavojo siyanamaclha naysicsa apquiltemaclha apancaoc apquilinmelhamap quellhip. 13 Elyacyes sat quellhip nipyesicsa moclhama apquilmolhama enlhit apquilyascamco apanco, eltimjic sat yatapquilviscaa. Otnesquisic sat mayayo yatapquilviscaa nipyesicsa quellhip — alhta actomjac coo.
14 Apquilatingmavoc alhta quellhip: —Tasic anco lhip aclhanma apvalhoc yavamlha etnejic — alhta apquiltomjac quellhip.
15 Alyacyesquic alhta enlhit apquilyascamco apquilinyema moclhama apquilmolhama quellhip. Actimescasquic alhta mayayo yatapquilviscaa nipyesicsa quellhip: Lhama yatapvisqui, yoyam elanic mataa mil apnaymacoc; poc mataa yoyam elanic cien apnaymacoc: poc mataa yoyam elanic cincuenta apnaymacoc: poc mataa yoyam elanic diez apnaymacoc. Poc mataa eltimjic mayayo yatapquilviscaa doce tribus apquilmolhama. 16 Alyacyesquic alhta singyicpilquemo mayayo, sictomja alhta silanya: Elyiplovcasojo nintemaclha acpeyvomo naysicsa apquilpeyvescasquiclha apquiltemaclha apnaymacoc najan apquiltemaclha enlhit metnaja apquiltemolhama. 17 Noelyacyes nasa quellhip aptomja ayimtalhnamo najan mepqui apyimtalhnamo, yoyam elmeyvoc poc. Noelavojo nasa quellhip apquilinmelhaycam enlhit. Eycaso actemaclha ayinyema Dios Apyimtalhnamo. Apquilvitac sat ancoc quellhip actemaclha acmasom, melyascamco inlhojo yavamlha eltimjic, jelyavota sat coo yoyam opasmoc — alhta actomjac coo.
18 Acyascasingvocmec alhta nintemaclha, yavamlha elyiplovcasojo yatapquilviscaa — nic nat aptomjac Moisés.
Enlhit apquiltiyaningvaycmo: Josué najan Caleb
(Nm 13.1-33)
19 Aptomjac nic nat Moisés: —Ningyinyovquic alhta inquilhe Horeb. Ningilpeyvoc alhta inquilhe apquileyvomaclha amorreos. Ningyiplovcasquic alhta singanamaclha Dios. Ningmilanquic alhta acyovoclhojo yoclhilhma actamopeycaoc acmasom, apquilvita alhta quellhip. Ningilvoclhec alhta yoclhilhma Cades-barnea. 20 Actomjac alhta silanya quellhip: Ningvaac lhac inquilhe apquileyvomaclha amorreos, ayinyema singmescama Dios Apyimtalhnamo. 21 Quellhip sat ellhovamcoc as yoclhilhma. Noc maa, eltime sat apancaoc as yoclhilhma, acno aplhanma siclho mepqui apyeycajascaoc Dios Apyimtalhnamo. Noela nasa quellhip, elvascap sat mataa. 22 Elyavoctac alhta quellhip, apquiltomja seyanya: Incaymalhquic ongilapajacsic napocja ingnaymacoc eltiyaningvomjoc sat yoclhilhma cotnaja ningileyvomaclha. Elvotac sat mocjam, yoyam jingiltimnacsic amay yavamlha ongyiplaclha. Jingiltimnacsic aptemaclha tingma apquilvanyam yoyam ongilantilhic — alhta apquiltomjac quellhip.
23 Aclingac alhta apquillhanma quellhip sicnaclha coo. Alyacyesquic alhta doce enlhit nipyesicsa quellhip, lhama mataa apquilinyema doce tribus apquilmolhama. 24 Apquilmiyaclhec alhta maa, apquilvita inquilhe, apquilvoclho alvata acvisay Escol, acvaycmo navá yoclhilhma. 25 Apquiljalhyovasquic alhta cotlaycaoc yamit acyilhna. Ingilsantimcasquic alhta acyilhna, apquiltomja singilanya: Actamila anco as yoclhilhma singmescama Dios — alhta apquiltomjac. 26 Am alhta eljalhnoc quellhip singanama Dios Apyimtalhnamo. Am alhta colcac apquilvalhoc elmiyaclhac as yoclhilhma. 27 Yitnec apquiltemaclha quellhip tingma apancaoc apquilyataycam: Am jingilasicjac mataa Dios. Ingilyinyovcasquic alhta yoclhilhma Egipto, yoyam ongmalhcac sat nipyesicsa amorreos najan onticyoc sat — alhta apquiltomjac quellhip. 28 ¿Co laa ontimjic yoyam ongilyacsic? Ninlingac lhac amyaa apquilyimnatem apanco najan apquilvinatem apanco, am ongno nincoo. Najan amyaa tingma apquilvanyam, acma apjalhtam nitnoc anco. Najan amyaa apquileyvam aptovana enlhit apvinatem apanco apvisay nat Anac. Intiyacmec nincoo ingilvalhoc, ninlinga as amyaa — alhta apquiltomjac natingma.
29 Actomjac alhta silanya quellhip: —¡Nocotyim nasa apquilvalhoc quellhip! ¡Noela nasa quellhip! 30 Apquimja apmamyi nac Dios Apyimtalhnamo yoyam enaliclha quellhip. Elnapoc sat, eticyoc sat cotnaja ingmoc, acno aptemaclha Dios Apyimtalhnamo yoclhilhma Egipto, 31 najan aptemaclha yoclhilhma actamopeycaoc. Dios Apyimtalhnamo aptomja apnalayclha quellhip, malha apcaynantama quellhip nalhit amay. Apnalantac alhta as yoclhilhma malha apyap apcaynantama apquitca. 32 Naso, yitnec alhta apquilyasquiyam quellhip napato Dios. 33 Aplhinquic alhta apmamyi Dios Apyimtalhnamo, etyaningvomjoc mataa apnamcaclha quellhip. Apquilvitac mataa alhtaa quellhip talha aclhingam amamyi, yoyam elyiplaclha amay quellhip. Najan yipjopay ayimja yoyam elyiplaclha amay acnim anco quellhip — alhta actomjac coo.
Aplovquic nic nat Dios Apyimtalhnamo
(Nm 14.20-35)
34 Aptomjac nic nat Moisés: —Aplingac alhta Dios actemaclha apquilmalyevoycam quellhip. Aplovquic alhta Dios Apyimtalhnamo, aplhena mepqui apyeycajascaoc: 35 Apquilmapsomcaa nac as enlhitaoc. Melvityejec sat yoclhilhma alhnancoc, siclhanma nat mepqui sicyeycajascaoc, yoyam ellhovamcoc apquilyeyjamcaa quellhip. 36 Omyoc sat apvamlha Caleb, Jefone apquitca. Elhcac sat yoclhilhma apquilvoycamlha najan maa aptovana Caleb, ayinyema mepqui apquilvatescama apyiplovquiscama — alhta aptomjac Dios.
37 Aplovquic alhta Dios Apyimtalhnamo selhanma coo, ayinyema alhta apquilsilhnanomap apanco quellhip: Lhip Moisés, copvanquejec lhip elhcac yoclhilhma alhnancoc. 38 Lhip aplhalhma Josué, Nun apquitca, etnejic sat apya'monquiscama lhip, elhcac sat yoclhilhma alhnancoc. Iyimnaticsojo sat lhip apvalhoc Josué, etnejic sat apvisqui nipyesicsa enlhitaoc Israel as yoclhilhma alhnancoc. 39 Apquilanem alhta quellhip, elmacpoc sat apquitquic nipyesicsa cotnaja ingmoc, najan quellhip apnatamcaa quilvanaa. Mepqui apquilsilhnanomap apanco apquitquic, eyca maa ellhovamcoc sat yoclhilhma alhnancoc, eltimjic sat apquileyvomaclha quellhip. 40 Quip elaylhojo quellhip: ¡Eltajojo sat mocjam yoclhilhma actamopeycaoc! Eltajojo sat mocjam Mar Rojo, acyitnamaclha Yingmin Acyilhvasem — alhta aptomjac Dios Apyimtalhnamo.
Metnaja aplhalhma Dios Apyimtalhnamo
(Nm 14.39-45)
41 Aptomjac nic nat Moisés: Apquiltomjac alhta seyanya quellhip: Ningilmasom nincoo napato Dios, ayinyema ningilsilhnanomalhca inganco. Ningilpecjam quilhvo nac jay ongilnapoc cotnaja ingmoc, acno singanama siclho Dios Apyimtalhnamo — alhta apquiltomjac quellhip. Apquilsovjoc alhta quellhip apquilmaycam. Apquilyimtalhnesacpec alhta apanco quellhip, apquilanem elquinatvoclha netin inquilhe elnapacpoc cotnaja ingmoc. 42 Apmiyovquic alhta Dios, aptomja seyanya coo: ¡Noelinmelham nasa cotnaja ingmoc, noelnapacpojo nasa maa! ¡Eticyoc sat quellhip nipyesicsa cotnaja ingmoc! Mopasmejec sat coo, melmiyovacpejec sat quellhip — alhta aptomjac seyanya.
43 Aclingasquic alhta nipyesicsa quellhip appayvam apmasmaclha Dios. Am alhta eljalhnoc quellhip. Yiplovcoc alhta apquilinmelhaycam quellhip napato Dios Apyimtalhnamo. Apquilpecjam alhta quellhip elnapacpoc cotnaja ingmoc yoclhilhma acma inquilha. 44 Apquileyvomaclha alhta amorreos. Apquilamyilhamquic alhta amorreos eltajanyac quellhip. Apquiltomjaclhec alhta maja yotay, apquilminlhinamcaa. Apquilinyajamquic alhta quellhip yoclhilhma Seir acvaycmo Horma. 45 Apquiltajaclhec alhta mocjam quellhip. Apquilyapcalhquic alhta inyicje quellhip, am alhta ingyajalhnoc Dios. 46 Eycaso ayinyema alhta quellhip mepqui apquilyamasma mataa yoclhilhma Cades — nic nat aptomjac Moisés.