Historia de José
1-2 Esta es la historia de Jacob, que vivió en la tierra de Canaán, donde antes su padre había vivido como extranjero.
Los sueños de José
Cuando José tenía diecisiete años, ayudaba a sus hermanos, los hijos de Bilhá y de Zilpá, a cuidar las ovejas. Pero José le contaba a su padre lo mal que se portaban sus hermanos.
3 Jacob amaba a José más que a sus otros hijos, pues había nacido cuando ya era muy anciano. Por eso le hizo una capa de muchos colores. 4 Pero sus hermanos lo odiaban, y ni siquiera le hablaban, pues veían que su padre lo quería más que a ellos.
5 Un día José tuvo un sueño. Cuando se lo contó a sus hermanos, ellos lo odiaron aún más, 6 pues les dijo:
—Anoche tuve un sueño, 7 y soñé que estábamos en medio del campo, atando el trigo en manojos. De repente, mi manojo se levantó y se quedó bien derecho, mientras los de ustedes lo rodeaban y se inclinaban ante él.
8 Sus hermanos protestaron:
—¡Ahora resulta que vas a ser nuestro rey y nuestro jefe!
Y por causa del sueño y por lo que decía, creció en ellos el odio que le tenían.
9 José tuvo otro sueño, y también se lo contó a sus hermanos. Les dijo:
—Fíjense que tuve otro sueño. Resulta que esta vez el sol, la luna y once estrellas, se inclinaban ante mí.
10 Cuando les contó este sueño a su padre y a sus hermanos, su padre lo reprendió, y le dijo:
—¿Qué clase de sueño es ese? ¿Quieres decir que tu madre y tus hermanos, y yo mismo, vamos a ser tus esclavos?
11 Y sus hermanos le tenían envidia, pero su padre trataba de entender el significado de sus sueños.
José es vendido como esclavo
12 Los hermanos de José habían llevado las ovejas de su padre a los pastos de Siquem. 13-14 Unos días después, Jacob le dijo a José:
—Ya sabes que tus hermanos están en Siquem, cuidando las ovejas. Quiero que vayas a ver si todo está bien, y que regreses a contármelo.
—Sí, papá, enseguida voy —le respondió.
José salió del valle de Hebrón, y llegó a Siquem, 15 pero no encontró a sus hermanos por ningún lado. Poco después lo encontró un hombre y le preguntó:
—¿Qué andas buscando?
16 José le respondió:
—Busco a mis hermanos y a sus rebaños. Tal vez usted pueda decirme dónde están.
17 Aquel hombre contestó:
—Hace días que se fueron. Alcancé a oír que se iban a Dotán.
José siguió buscando a sus hermanos, y allá los encontró. 18 Cuando ellos lo vieron acercarse, antes de que él llegara a donde ellos estaban, se pusieron de acuerdo para matarlo. 19 Unos a otros se decían:
«¡Vaya, vaya! ¡Aquí viene ese gran soñador! 20 Vamos a matarlo y a echarlo en uno de estos pozos, y diremos que algún animal feroz se lo comió. ¡Ya vamos a ver si se cumplen sus sueños!»
21-22 Al oír esto, Rubén trató de librar a José de sus hermanos, para luego llevárselo a su padre. Por eso les dijo: «No está bien que lo matemos. ¿Para qué matarlo? Si quieren, échenlo en este pozo del desierto; ¡pero no le hagan daño!»
23 Cuando José llegó a donde estaban sus hermanos, ellos le quitaron la capa que su padre le había hecho 24 y lo echaron al pozo, que estaba seco. Y Rubén se fue.
25 Los hermanos se sentaron a comer. De pronto vieron que se acercaba un grupo de comerciantes. Eran unos ismaelitas que venían de Galaad. Sus camellos estaban cargados de finos perfumes y hierbas de rico olor, que los ismaelitas pensaban vender en Egipto.
26 Judá entonces les dijo a sus hermanos:
«No ganamos nada con matar a nuestro hermano, y luego tener que mentir acerca de su muerte. 27 Nos conviene más vendérselo a estos ismaelitas. Después de todo, José es nuestro hermano; ¡es de nuestra propia familia!»
Esta idea les pareció bien, 28 así que cuando los comerciantes pasaron por allí, los hermanos de José lo sacaron del pozo y lo vendieron en veinte monedas de plata. Entonces los comerciantes se lo llevaron a Egipto.
29 Cuando Rubén regresó y vio que José ya no estaba en el pozo, rompió su ropa en señal de tristeza, 30 y luego fue a decirles a sus hermanos: «¡José ya no está en el pozo! Y ahora, ¿qué le voy a decir a mi padre?»
31 Mataron entonces un cabrito, y con la sangre del cabrito mancharon la capa de José. 32 Luego le llevaron la capa a Jacob, y le dijeron:
—¡Mira lo que encontramos! Nos parece que es la capa de tu hijo.
33 Jacob la reconoció, y lleno de dolor gritó:
—¡Sí, es la capa de mi hijo! ¡Seguramente algún animal feroz lo hizo pedazos y se lo comió!
34 Allí mismo Jacob rompió su ropa en señal de tristeza, se vistió de luto, y durante mucho tiempo lloró por la muerte de su hijo. 35 Todos sus hijos llegaron para consolarlo, pero él no quería que lo consolaran. Más bien, lloraba y decía que quería morirse para estar con José.
36 Cuando los comerciantes llegaron a Egipto, vendieron a José. Lo compró Potifar, que era un oficial del rey de Egipto y capitán de la guardia.
1 Apnec nic nat mataa Jacob yoclhilhma Canaán. Actomja ilhnic nat aptiyascamcaclha apyap cotnajaclha apcaoclha apanco. 2 Eycaso actemaclha ilhnic nat amyaa Jacob apmolhama.
José najan apquilpipma
Diecisiete años nic nat apvocmo José. Aptamilcasquic nic nat apyap apnatoscama. Apquilpasmec nic nat apquilpipma. Bilha ayitquic najan Zilpa ayitquic nic nat apquilpipma. Jacob moc apnatamcaa ilhnic nat Bilha najan Zilpa. Apquiltimnasquic nic nat José apnaclha apyap apquiltemaclha apquilpipma.
3 Apcasicjacpoc nic nat mataa José apnaclha apyap, am nic nat elhno apquilpipma. Ayinyemaclha aptiyacmec nic nat José aptomjaclha apvanyam apyap. Aplhocac nic nat José aptalhnama apvinatem apma aptalhamavo, aptamila apanco. 4 Apquilyasamcoc nic nat apquilpipma actemaclha apcasicjayo apyap. Inyiplovcoc nic nat apquiltanoncama apquilpipma. Am nic nat elpayvasac mataa.
5 Nalhit acnim nic nat intomjac. Invanmasquic nic nat José. Apquiltimnasam nic nat apquilpipma actemaclha acvanmescama. Inyangvocmec nic nat apquiltanoncama apquilpipma.
6 Aptomjac nic nat José apquilanya apquilpipma: —Quip elaylhojo. Pac oltimnacsic actemaclha sevanmescama alhta. 7 Ningnam alhta nincoo amyip apquimjaclha motajap apactic. Ningilpilhtetamquic alhta motajap apactic. Inquinmec alhta netin coo sicpilhtetem. Inquiljalhec alhta quellhip apquilpilhtetem ayinmaclha sicpilhtetem— nic nat aptomjac José.
8 Apquilatingmavoc nic nat apquilpipma: —¿Pa ya etnejic lhip visqui ingac? ¿Apquiltamjo ya jingilanic nincoo?— nic nat apquiltomjac.
Inyangvocmec nic nat apquiltanoncama apquilpipma. Apvanmoncama ilhnic nat ayinyemaclha apquiltimnasamcaa.
9 Invanmasquic nic nat mocjam José. Apquiltimnasam nic nat mocjam actemaclha apvanmoncama: —Quip elaylhojo moc actemaclha sevanmescama. Invitac alhta sicvanmoncama acnim najan piltin najan 12 apyova. Apquiljalhamquic alhta sicnaclha coo— nic nat aptomjac.
10 Apquillingac nic nat apquiltimnaycam José apyap najan apquilpipma. Apnavesam nic nat apyap. Aptomjac nic nat apcanya: —¿Jalhco lha actema acvanescama lhip? ¿Apquiltamjo ya lhquip ongiljalhamcoc apnaclha lhip, najan coo najan inquin najan apquilpipma?— nic nat aptomjac.
11 Apquilyasipcasquic nic nat apquilpipma. Inlhenam nic nat apvalhoc apyap actemaclha aplhanma José.
Apmomap José
12 Nalhit acnim nic nat intomjac. Acnaclha paat nic nat apquiltingyascasac apquilpipma. Tingma Siquem nic nat apquilpacjac apquilyap apnatoscama.
13 Aptomjac nic nat apyap apcanya José: —Quip ingyeylhojo. Apquiltamilcasquic sicnatoscama apquilpipma tingma Siquem. Pac ongvapajacsic lhip yoyam etyaningvoclhojo— nic nat aptomjac.
Apcatingmavoc nic nat José: —Jey, tasi— nic nat aptomjac.
14 Aptomjac nic nat apyap apcanya: —Iyas maa. Ityaningvoclhojo sat apquilpipma najan sicnatoscama. Jeltimnasquita sat mocjam actemaclha amyaa— nic nat aptomjac.
Apnec nic nat apyap acpayjo alvata tingma Hebrón. Apcapajasquic nic nat José eyacsic tingma Siquem. 15 Aplhinquic nic nat José. Aplhinganacmec nic nat. Aptajanyavoc nic nat lhama enlhit. Aptomjac nic nat enlhit apcanya: —¿So apquitama yi?— nic nat aptomjac.
16 Apcatingmavoc nic nat José: —Elyipmaa alquitamac. ¿Am ya etac lhip apquiltamilquiscama nipquesic?— nic nat aptomjac.
17 Apcatingmavoc nic nat enlhit: —Apquilimpaclhec alhta mocjam. Apquillhenquic alhta elyacsic maa acvisay Dotán— nic nat aptomjac.
Aplhinquic nic nat José. Apquilvitaclhec nic nat apquilpipma acpayjo Dotán. 18 Apquilvitac nic nat aplhingacmo mocjay José. Yejemoc nic nat apquilpamejitsacpo yoyam elajic apquilyalhing.
19 Apquiltomjac nic nat apquilpamejitsacpo: —Quip elanojo, apvaac maa acvanmescama. 20 Noc, ongilajic sat. Ongyinyoc sat congne malhic. Ongillhenic sat actomja ayajem asoc navjac aclom. Ongilyasamcojoc sat actemaclha acvanmescama alhta— nic nat apquiltomjac.
21 Apmiyovquic nic nat Rubén aplinga actemaclha apquilpamejitsomap. Aptomjac nic nat apquilanya: —Mongvanquejec ongilajic. 22 Ayinyemaclha cotyapoc sat ema. Yitnec malhic aso yoclhilhma actamopeycaoc. Elalhimquis sat malhic. Noelaa nasa ingyalhing— nic nat aptomjac.
Inlhenquic nic nat apvalhoc Rubén yoyam evomsic tap José, yoyam evoclhac sat mocjam apyap tingma pac. 23 Apvocmec nic nat José apnamcaclha apquilpipma. Yejemoc nic nat appatjetacpo. Apquiljalhyovascasquic nic nat aptalhnama apvinatem. 24 Apquilyinyovquic nic nat congne malhic José. Mepqui yingmin nic nat malhic.
25 Apnam nic nat apquilpipma yoyam eltovamcoc. Pilapcasquic nic nat apquilvita allhingacmo voncayispoc apquilquinamtem enlhitaoc ismaelitas. Yoclhilhma Galaad nic nat apquilinyemac. Apquilsacmec nic nat asoc masis ayingmenic najan yamit ayeyvaoc bálsamo najan yamit anic acmasis. Yoclhilhma Egipto nic nat apquilyasac.
26 Aptomjac nic nat Judá apquilanya apquilyalhing: —¿Jalhco sat cotnejic ongajic ingyalhing yoyam ongyilhalhcojo? 27 ¿Intasic lhaja ongyinyoc elmoc sat enlhitaoc ismaelitas? Mongvanquejec ongajic, ayinyemaclha ingyalhing nincoo José— nic nat aptomjac Judá.
Apquilyajaclhoc nic nat apquilyalhing. 28 Apquilvaac nic nat enlhitaoc madianitas apquiltomja apquilyanmoncasomap. Yejemoc nic nat apquilantipsa malhic José. Apquilyinyovquic nic nat elmoc ismaelitas acyanmongam 20 solyayem. Apquilyantimquic nic nat José yoclhilhma Egipto.
29 Aptiyaningveclho ilhnic nat Rubén malhic. Am nic nat etac José congne malhic. Apquilyaptec nic nat aptalhnama ayinyema acyitnocjayo apvalhoc.
30 Apmiyaclhec nic nat apnamcaclha apquilyalhing. Aptomjac nic nat Rubén apquilanya: —Paj mocjam ingyalhing. ¿Jalhco sat otnejic?— nic nat aptomjac.
31 Yejemoc nic nat apquilaja yataay apquitcoc. Apquilyilhvasquic nic nat yataay em pac José aptalhnama apvinatem. 32 Apquilapajasquic nic nat aptalhnama apnaclha apquilyap. Najan actemaclha amyaa: Ningvitac nincoo as apava. Iyicpilcojo sat lhip, ¿naso ya aptalhnama lhip apquitca?— nic nat intomjac amyaa.
33 Apvitac nic nat apava Jacob. Apyicpilcoc nic nat: —Nasoc anco José aptalhnama. Asoc navjac aclom alhta ayajem— nic nat aptomjac.
34 Apquilyaptec nic nat aptalhnama apanco Jacob. Aptalhneclhec nic nat aptalhnama appayjeycam ayinyema acyitnocjayo apvalhoc. Am nic nat comasquingvaycmoc acyitnocjayo apvalhoc Jacob. 35 Apquiltamjoc nic nat eltamilquiscomoc apvalhoc apquitquic. Am nic nat colcac apvalhoc Jacob. Apvinec nic nat.
Aptomjac nic nat apquilanya: —Comasquingvomejec sat mataa acyitnocyajo evalhoc acvocmo siyitsepma. Olhojoc sat lhama sictamongvoyam nipyesicsa apquilmasquingvaycmo— nic nat aptomjac Jacob.
36 Apquilvoclhec nic nat yoclhilhma Egipto enlhitaoc madianitas. Apquilyinyovquic nic nat José. Apmec nic nat enlhit apvisay Potifar. Yatapvisqui ilhnic nat Potifar, capitán nipyesicsa singilpilhtetemo. Apquiltamilquiscama nic nat faraón aptomjac apvisqui yoclhilhma Egipto.