1 Jacob se quedó a vivir en Canaán, donde su padre había vivido durante algún tiempo. 2 Esta es la historia de la familia de Jacob.
José y sus hermanos
Cuando José tenía diecisiete años, se dedicaba a cuidar de las ovejas junto con sus hermanos, los hijos de Bilá y de Zilpa, que eran las concubinas de su padre. Y José llevaba a su padre quejas de la mala conducta de sus hermanos.
3 Israel quería a José más que a sus otros hijos, porque le había nacido en su ancianidad. Por eso le hizo una túnica muy elegante. 4 Pero cuando sus hermanos se dieron cuenta de que su padre lo quería más que a todos ellos, llegaron a odiarlo y ni siquiera lo saludaban.
5 Una vez José tuvo un sueño, y se lo contó a sus hermanos; pero ellos lo odiaron más todavía, 6 porque les dijo:
—Escuchen, voy a contarles el sueño que tuve. 7 Soñé que todos nosotros estábamos en el campo, haciendo manojos de trigo; de pronto, mi manojo se levantó y quedó derecho, pero los manojos de ustedes se pusieron alrededor del mío y le hicieron reverencias.
8 Entonces sus hermanos contestaron:
—¿Quieres decir que tú vas a ser nuestro rey, y que vas a dominarnos?
Y lo odiaron todavía más por sus sueños y por su manera de contarlos.
9 Después José tuvo otro sueño, que también les contó a sus hermanos. Les dijo:
—¿Saben que tuve otro sueño? En él veía que el sol, la luna y once estrellas me hacían reverencias.
10 Cuando José contó este sueño a su padre y a sus hermanos, su padre lo reprendió y le dijo:
—¿Qué quieres decir con este sueño que tuviste? ¿Acaso tu madre, tus hermanos y yo tendremos que hacerte reverencias?
11 Y sus hermanos le tenían envidia, pero su padre pensaba mucho en este asunto.
José es vendido por sus hermanos
12 Un día, los hermanos de José fueron a Siquén en busca de pastos para las ovejas de su padre, 13 e Israel le dijo a José:
—Como sabes, tus hermanos están en Siquén cuidando las ovejas. Quiero que vayas a verlos.
—Iré con mucho gusto —contestó José.
14 —Pues entonces ve —dijo Israel—, fíjate cómo están tus hermanos y las ovejas, y regresa luego a traerme la noticia.
Israel mandó a José desde el valle de Hebrón, y cuando José llegó a Siquén, 15 se perdió por el campo. Pero un hombre lo encontró y le preguntó:
—¿Qué andas buscando?
16 —Ando buscando a mis hermanos —respondió José—. ¿Podría usted decirme dónde están cuidando las ovejas?
17 —Ya se fueron de aquí —dijo el hombre—. Les oí decir que se iban a Dotán.
José fue en busca de sus hermanos y los encontró en Dotán. 18 Cuando ellos lo vieron venir a lo lejos, antes de que se acercara hicieron planes para matarlo. 19 Se dijeron unos a otros:
—¡Miren, ahí viene el de los sueños! 20 Vengan, vamos a matarlo; luego lo echaremos a un pozo y diremos que un animal salvaje se lo comió. ¡Ya veremos entonces qué va a pasar con sus sueños!
21 Al oír esto, Rubén intentó librarlo de sus hermanos y dijo:
—Matarlo no. 22 Derramar sangre tampoco. Mejor échenlo a este pozo que está en el desierto, pero no le pongan la mano encima.
Rubén dijo esto con la intención de poner a salvo a José y devolvérselo a su padre; 23 pero cuando José llegó adonde estaban sus hermanos, ellos le quitaron la túnica que llevaba puesta, 24 lo sujetaron y lo echaron al pozo, que estaba seco y vacío. 25 Después se sentaron a comer.
En eso, vieron llegar una caravana de ismaelitas que venían de Galaad y que traían en sus camellos perfumes, bálsamo y mirra, para llevarlos a Egipto. 26 Entonces Judá les dijo a sus hermanos:
—¿Qué ganamos con matar a nuestro hermano, y después tratar de ocultar su muerte? 27 Es mejor que lo vendamos a los ismaelitas y no que lo matemos. Después de todo, es nuestro hermano.
Sus hermanos estuvieron de acuerdo con él, 28 y cuando los comerciantes madianitas pasaron por allí, los hermanos de José lo sacaron del pozo y lo vendieron a los ismaelitas por veinte monedas de plata. Así José fue llevado a Egipto.
29 Cuando Rubén regresó al pozo y no encontró a José allí adentro, se rasgó la ropa en señal de dolor, 30 y al volver adonde estaban sus hermanos, les dijo:
—¡El muchacho ya no está! ¿Ahora qué voy a hacer?
31 Pero ellos tomaron la túnica de José y la mancharon con la sangre de un cabrito que mataron; 32 luego se la mandaron a su padre, con este mensaje: «Encontramos esto. Fíjate bien si es o no la túnica de tu hijo.»
33 En cuanto Jacob la reconoció, dijo: «¡Sí, es la túnica de mi hijo! Algún animal salvaje lo hizo pedazos y se lo comió.» 34 Y Jacob se rasgó la ropa y se vistió de luto, y durante mucho tiempo lloró por la muerte de su hijo. 35 Todos sus hijos y sus hijas trataban de consolarlo, pero él no quería que lo consolaran; al contrario, lloraba por su hijo y decía: «Guardaré luto por mi hijo, hasta que vaya a reunirme con él entre los muertos.»
36 En Egipto, los madianitas vendieron a José a un hombre llamado Potifar, que era funcionario del faraón, el rey de Egipto, y capitán de su guardia.
1 Apnec nic nat mataa Jacob yoclhilhma Canaán. Actomja ilhnic nat aptiyascamcaclha apyap cotnajaclha apcaoclha apanco. 2 Eycaso actemaclha ilhnic nat amyaa Jacob apmolhama.
José najan apquilpipma
Diecisiete años nic nat apvocmo José. Aptamilcasquic nic nat apyap apnatoscama. Apquilpasmec nic nat apquilpipma. Bilha ayitquic najan Zilpa ayitquic nic nat apquilpipma. Jacob moc apnatamcaa ilhnic nat Bilha najan Zilpa. Apquiltimnasquic nic nat José apnaclha apyap apquiltemaclha apquilpipma.
3 Apcasicjacpoc nic nat mataa José apnaclha apyap, am nic nat elhno apquilpipma. Ayinyemaclha aptiyacmec nic nat José aptomjaclha apvanyam apyap. Aplhocac nic nat José aptalhnama apvinatem apma aptalhamavo, aptamila apanco. 4 Apquilyasamcoc nic nat apquilpipma actemaclha apcasicjayo apyap. Inyiplovcoc nic nat apquiltanoncama apquilpipma. Am nic nat elpayvasac mataa.
5 Nalhit acnim nic nat intomjac. Invanmasquic nic nat José. Apquiltimnasam nic nat apquilpipma actemaclha acvanmescama. Inyangvocmec nic nat apquiltanoncama apquilpipma.
6 Aptomjac nic nat José apquilanya apquilpipma: —Quip elaylhojo. Pac oltimnacsic actemaclha sevanmescama alhta. 7 Ningnam alhta nincoo amyip apquimjaclha motajap apactic. Ningilpilhtetamquic alhta motajap apactic. Inquinmec alhta netin coo sicpilhtetem. Inquiljalhec alhta quellhip apquilpilhtetem ayinmaclha sicpilhtetem— nic nat aptomjac José.
8 Apquilatingmavoc nic nat apquilpipma: —¿Pa ya etnejic lhip visqui ingac? ¿Apquiltamjo ya jingilanic nincoo?— nic nat apquiltomjac.
Inyangvocmec nic nat apquiltanoncama apquilpipma. Apvanmoncama ilhnic nat ayinyemaclha apquiltimnasamcaa.
9 Invanmasquic nic nat mocjam José. Apquiltimnasam nic nat mocjam actemaclha apvanmoncama: —Quip elaylhojo moc actemaclha sevanmescama. Invitac alhta sicvanmoncama acnim najan piltin najan 12 apyova. Apquiljalhamquic alhta sicnaclha coo— nic nat aptomjac.
10 Apquillingac nic nat apquiltimnaycam José apyap najan apquilpipma. Apnavesam nic nat apyap. Aptomjac nic nat apcanya: —¿Jalhco lha actema acvanescama lhip? ¿Apquiltamjo ya lhquip ongiljalhamcoc apnaclha lhip, najan coo najan inquin najan apquilpipma?— nic nat aptomjac.
11 Apquilyasipcasquic nic nat apquilpipma. Inlhenam nic nat apvalhoc apyap actemaclha aplhanma José.
Apmomap José
12 Nalhit acnim nic nat intomjac. Acnaclha paat nic nat apquiltingyascasac apquilpipma. Tingma Siquem nic nat apquilpacjac apquilyap apnatoscama.
13 Aptomjac nic nat apyap apcanya José: —Quip ingyeylhojo. Apquiltamilcasquic sicnatoscama apquilpipma tingma Siquem. Pac ongvapajacsic lhip yoyam etyaningvoclhojo— nic nat aptomjac.
Apcatingmavoc nic nat José: —Jey, tasi— nic nat aptomjac.
14 Aptomjac nic nat apyap apcanya: —Iyas maa. Ityaningvoclhojo sat apquilpipma najan sicnatoscama. Jeltimnasquita sat mocjam actemaclha amyaa— nic nat aptomjac.
Apnec nic nat apyap acpayjo alvata tingma Hebrón. Apcapajasquic nic nat José eyacsic tingma Siquem. 15 Aplhinquic nic nat José. Aplhinganacmec nic nat. Aptajanyavoc nic nat lhama enlhit. Aptomjac nic nat enlhit apcanya: —¿So apquitama yi?— nic nat aptomjac.
16 Apcatingmavoc nic nat José: —Elyipmaa alquitamac. ¿Am ya etac lhip apquiltamilquiscama nipquesic?— nic nat aptomjac.
17 Apcatingmavoc nic nat enlhit: —Apquilimpaclhec alhta mocjam. Apquillhenquic alhta elyacsic maa acvisay Dotán— nic nat aptomjac.
Aplhinquic nic nat José. Apquilvitaclhec nic nat apquilpipma acpayjo Dotán. 18 Apquilvitac nic nat aplhingacmo mocjay José. Yejemoc nic nat apquilpamejitsacpo yoyam elajic apquilyalhing.
19 Apquiltomjac nic nat apquilpamejitsacpo: —Quip elanojo, apvaac maa acvanmescama. 20 Noc, ongilajic sat. Ongyinyoc sat congne malhic. Ongillhenic sat actomja ayajem asoc navjac aclom. Ongilyasamcojoc sat actemaclha acvanmescama alhta— nic nat apquiltomjac.
21 Apmiyovquic nic nat Rubén aplinga actemaclha apquilpamejitsomap. Aptomjac nic nat apquilanya: —Mongvanquejec ongilajic. 22 Ayinyemaclha cotyapoc sat ema. Yitnec malhic aso yoclhilhma actamopeycaoc. Elalhimquis sat malhic. Noelaa nasa ingyalhing— nic nat aptomjac.
Inlhenquic nic nat apvalhoc Rubén yoyam evomsic tap José, yoyam evoclhac sat mocjam apyap tingma pac. 23 Apvocmec nic nat José apnamcaclha apquilpipma. Yejemoc nic nat appatjetacpo. Apquiljalhyovascasquic nic nat aptalhnama apvinatem. 24 Apquilyinyovquic nic nat congne malhic José. Mepqui yingmin nic nat malhic.
25 Apnam nic nat apquilpipma yoyam eltovamcoc. Pilapcasquic nic nat apquilvita allhingacmo voncayispoc apquilquinamtem enlhitaoc ismaelitas. Yoclhilhma Galaad nic nat apquilinyemac. Apquilsacmec nic nat asoc masis ayingmenic najan yamit ayeyvaoc bálsamo najan yamit anic acmasis. Yoclhilhma Egipto nic nat apquilyasac.
26 Aptomjac nic nat Judá apquilanya apquilyalhing: —¿Jalhco sat cotnejic ongajic ingyalhing yoyam ongyilhalhcojo? 27 ¿Intasic lhaja ongyinyoc elmoc sat enlhitaoc ismaelitas? Mongvanquejec ongajic, ayinyemaclha ingyalhing nincoo José— nic nat aptomjac Judá.
Apquilyajaclhoc nic nat apquilyalhing. 28 Apquilvaac nic nat enlhitaoc madianitas apquiltomja apquilyanmoncasomap. Yejemoc nic nat apquilantipsa malhic José. Apquilyinyovquic nic nat elmoc ismaelitas acyanmongam 20 solyayem. Apquilyantimquic nic nat José yoclhilhma Egipto.
29 Aptiyaningveclho ilhnic nat Rubén malhic. Am nic nat etac José congne malhic. Apquilyaptec nic nat aptalhnama ayinyema acyitnocjayo apvalhoc.
30 Apmiyaclhec nic nat apnamcaclha apquilyalhing. Aptomjac nic nat Rubén apquilanya: —Paj mocjam ingyalhing. ¿Jalhco sat otnejic?— nic nat aptomjac.
31 Yejemoc nic nat apquilaja yataay apquitcoc. Apquilyilhvasquic nic nat yataay em pac José aptalhnama apvinatem. 32 Apquilapajasquic nic nat aptalhnama apnaclha apquilyap. Najan actemaclha amyaa: Ningvitac nincoo as apava. Iyicpilcojo sat lhip, ¿naso ya aptalhnama lhip apquitca?— nic nat intomjac amyaa.
33 Apvitac nic nat apava Jacob. Apyicpilcoc nic nat: —Nasoc anco José aptalhnama. Asoc navjac aclom alhta ayajem— nic nat aptomjac.
34 Apquilyaptec nic nat aptalhnama apanco Jacob. Aptalhneclhec nic nat aptalhnama appayjeycam ayinyema acyitnocjayo apvalhoc. Am nic nat comasquingvaycmoc acyitnocjayo apvalhoc Jacob. 35 Apquiltamjoc nic nat eltamilquiscomoc apvalhoc apquitquic. Am nic nat colcac apvalhoc Jacob. Apvinec nic nat.
Aptomjac nic nat apquilanya: —Comasquingvomejec sat mataa acyitnocyajo evalhoc acvocmo siyitsepma. Olhojoc sat lhama sictamongvoyam nipyesicsa apquilmasquingvaycmo— nic nat aptomjac Jacob.
36 Apquilvoclhec nic nat yoclhilhma Egipto enlhitaoc madianitas. Apquilyinyovquic nic nat José. Apmec nic nat enlhit apvisay Potifar. Yatapvisqui ilhnic nat Potifar, capitán nipyesicsa singilpilhtetemo. Apquiltamilquiscama nic nat faraón aptomjac apvisqui yoclhilhma Egipto.