Introducción
1 Palabras de Moisés, dirigidas a todo el pueblo de Israel en el desierto, al este del río Jordán, cuando estaban en el Arabá, frente a Suf y entre las regiones de Parán, Tófel, Labán, Jaserot y Dizahab. 2 Desde el monte Horeb hasta Cadés Barnea se hacían once días de camino, siguiendo la ruta del monte de Seír. 3-5 Moisés comenzó a dar las siguientes instrucciones en el primer día del mes once del año cuarenta, contando a partir de la salida de Egipto. Para entonces, Moisés y el pueblo habían derrotado a Sijón, rey de los amorreos, que vivía en Jesbón, y a Og, rey de Basán, que vivía en Astarot, en la región de Edrey. Y dijo:
6 «El Señor nuestro Dios nos dijo esto en Horeb: “Ustedes han estado ya mucho tiempo en este monte. 7 Recojan sus cosas y vayan a las montañas de los amorreos, y de sus vecinos los cananeos. Esa región abarca la zona desértica o Arabá, la región montañosa, la llanura, el Néguev, la costa del Mediterráneo, el país de los cananeos y el Líbano, hasta el gran río Éufrates. 8 Yo les entrego toda esta tierra, tal como se lo juré a sus antepasados Abrahán, Isaac y Jacob, y a sus descendientes. Vayan y tomen posesión de ella.”
Jefes de Israel
(Ex 18.13-27)9 Moisés siguió diciendo: «En aquella misma ocasión yo les dije: “Yo solo no puedo hacerme cargo de todos ustedes. 10 Tantos hijos les ha dado el Señor su Dios, que ahora son un pueblo tan numeroso como las estrellas del cielo. 11 ¡Que el Señor y Dios de sus antepasados los haga mil veces más numerosos de lo que ahora son, y los bendiga conforme a la promesa que les hizo! 12 Sin embargo, yo solo no puedo atender todos sus problemas y pleitos. 13 Por lo tanto, escojan de cada tribu hombres sabios, inteligentes y experimentados, para ponerlos como sus jefes.”
14 »Y ustedes me respondieron: “Nos parece muy bien lo que propones.”
15 »Entonces tomé de cada tribu a los hombres más sabios y experimentados, y les di autoridad sobre ustedes; a unos los puse a cargo de mil personas, a otros a cargo de cien, a otros de cincuenta, a otros de diez, y a otros los puse a cargo de cada tribu. 16 Al mismo tiempo, les di a sus jueces las siguientes instrucciones: “Atiendan a todos y háganles justicia, tanto a sus compatriotas como a los extranjeros; 17 y al dictar sentencia, no hagan ninguna distinción de personas, sino atiendan tanto a los humildes como a los poderosos, sin temor a nadie, porque las decisiones que ustedes tomen vienen de Dios. Y si se les presenta algún caso difícil, pásenmelo para que yo lo atienda.”
18 »En aquella ocasión les di las instrucciones necesarias para todo lo que debían hacer.
Misión de los doce espías
(Nm 13.1—14.4)19 »Cuando salimos de Horeb, nos dirigimos a los montes de los amorreos, obedeciendo así las órdenes del Señor nuestro Dios. Recorrimos todo aquel grande y terrible desierto que ustedes vieron, hasta que llegamos a Cadés Barnea. 20 Allí les dije: “Ya hemos llegado a los montes de los amorreos, que el Señor nuestro Dios nos da. 21 El Señor, el Dios de ustedes, les entrega esta tierra. Adelante, pues, y ocúpenla tal como lo ha dicho el Señor, el Dios de sus antepasados. No tengan miedo ni se desanimen.”
22 »Sin embargo, ustedes vinieron a decirme: “Será mejor que algunos de nosotros se adelanten y exploren este país, y que luego regresen a decirnos qué camino debemos seguir y en qué ciudades podemos entrar.”
23 »Lo que ustedes propusieron me pareció bien, y entonces elegí a doce de ustedes, uno de cada tribu. 24 Ellos fueron a la región montañosa, llegaron al valle de Escol y exploraron toda la región. 25 Después tomaron frutos de aquella tierra y nos los trajeron, y nos informaron de lo magnífica que era la tierra que el Señor nuestro Dios nos daba.
26 »Pero ustedes no quisieron ir, sino que desobedecieron la orden que el Señor nuestro Dios les había dado, 27 y en sus casas se pusieron a murmurar y a decir: “El Señor no nos quiere; nos sacó de Egipto solo para que los amorreos nos destruyan. 28 Y ahora, ¿a dónde vamos a ir? Nuestros compatriotas dicen que allí hay gente de enorme fuerza y cuya estatura es el doble de lo normal; que sus ciudades son grandes y rodeadas de altísimas murallas, y que en ellas viven los descendientes del gigante Anac. ¡Todas esas noticias nos tienen descorazonados!”
29 »Entonces yo les respondí: “No se alarmen. No les tengan miedo. 30 El Señor su Dios marcha al frente de ustedes y combatirá por ustedes, tal como vieron que lo hizo en Egipto 31 y en el desierto. El Señor su Dios los ha tomado en sus brazos durante todo el camino que han recorrido hasta llegar a este lugar, como un padre que toma en brazos a su hijo.” 32 Sin embargo, ustedes no confiaron en el Señor su Dios, 33 el cual iba delante de ustedes para elegir el lugar donde debían acampar. De noche les alumbraba con fuego el camino que tenían que seguir, y de día los protegía con una nube.
Enojo y castigo contra Moisés y los israelitas
(Nm 14.20-35)34 »Cuando el Señor oyó sus murmuraciones, se enojó mucho e hizo este juramento: 35 “Ni una sola persona de esta mala generación verá la buena tierra que prometí dar a sus antepasados. 36 Haré una excepción con Caleb hijo de Yefune; él sí la verá y, por haber seguido con toda fidelidad al Señor, a él y a sus descendientes les daré la tierra donde pongan el pie.”
37 »Pero, por culpa de ustedes, el Señor se enojó conmigo y me dijo: “Tampoco tú entrarás en esa tierra. 38 En tu lugar entrará tu ayudante Josué hijo de Nun. Anímalo, pues él será quien entregue el país a Israel. 39 Y aunque ustedes creyeron que el enemigo les arrebataría a sus mujeres y niños, serán esos niños, que todavía no tienen uso de razón, quienes entrarán en el país; yo se lo daré a ellos en propiedad. 40 En cuanto a ustedes, ¡vuelvan al desierto!, ¡váyanse de nuevo al mar Rojo!”
Necedad y derrota de los israelitas
(Nm 14.39-45)41 »Entonces ustedes me contestaron: “Hemos pecado contra el Señor, pero ahora iremos y lucharemos tal como el Señor nuestro Dios nos lo ha ordenado.” Y tomaron ustedes sus armas, creyendo que era muy fácil pelear en la región montañosa. 42 Pero el Señor me dijo que les advirtiera: “No vayan a pelear; no se expongan a que sus enemigos los derroten, pues yo no estoy con ustedes.”
43 »Yo les hice esa advertencia, pero ustedes no me hicieron caso, sino que se rebelaron contra la orden del Señor, y con aires de grandeza subieron a la región montañosa. 44 Entonces los amorreos, que vivían en aquellos montes, salieron al encuentro de ustedes y, como avispas, los persiguieron y los derrotaron en Seír y hasta Jormá. 45 Cuando ustedes regresaron, lloraron ante el Señor, pero él no escuchó sus lamentos. 46 Por eso ustedes tuvieron que quedarse a vivir tanto tiempo en la región de Cadés.
Introducción
1 Eycaso ilhnic nat appayvam Moisés napatavo apquilmolhama Israel. Apnam nic nat enlhitaoc Israel yoclhilhma actamopeycaoc, payjoc tap vatsam Jordán actiyapmaclha acnim. Acvisay yoclhilhma Arabá, ningatoc maa Suf. Moc yoclhilhma acvisay nic nat Parán, najan Rofel, najan Labán, najan Hazerot najan Dizahab. 2 Yitnec nic nat amyaa inquilhe acvisay Seir, ajolhec nic nat amay. Colhojoc sat ninlhingam once acnim, nintiyapma inlhojo Horeb acvaycmo Cades-barnea. 3-4 Invocmec nic nat lhama acnim primero, najan once piltin ningiltimem undécimo. Apquilpenasquic nic nat Moisés najan apnaymacoc apquilnapma apvisqui Sehón najan apnaymacoc amorreos. Sehón tingma pac nic nat Hesbón, najan apvisqui Og co Basán, tingma pac nic nat Astarot yoclhilhma Edrei. Aplingasquic nic nat Moisés aclhamoclhojo amyaa apcanama Dios yoyam elyiplovcasojo israelitas. 5 Apnam nic nat israelitas payjoc tap vatsam Jordán actiyapmaclha acnim, yoclhilhma Moab. Aplingasquic nic nat Moisés apcanamaclha Dios Apyimtalhnamo. Eycaso ilhnic nat appayvam:
6 Eycaso singiltimnascama alhta Dios Apyimtalhnamo payjoc inquilhe acvinatem Horeb: Vamlha intomjac apquileyvam as inquilhe acvinatem. 7 Elsavojo apquilnatam quellhip, elyas sat inquilhe apquileyvomaclha amorreos najan yoclhilhma nipyava maa: yoclhilhma Arabá acma inquilha, najan amyip acvanyam maa, najan acvisay Néguev, najan nicja yingmin acvanyam, najan apquileyvomaclha cananeos, najan inquilhe Líbano acvaycmo vatsam acyivey Eufrates. 8 Coo ayinyema sicmescama quellhip as yoclhilhma. Eltiyaningvomjo sat maa, eltime quellhip apancaoc as yoclhilhma. Coo sicvisay Dios, siclhanma nat mepqui sicyeycajascaoc napatavo apquilyeyjamcaa quellhip, apvisay nic nat Abraham, najan Isaac, najan Jacob, najan maa aptovana — alhta actomjac coo — nic nat aptomjac Dios Apyimtalhnamo.
Enlhit singyicpilquemo mayayo
(Ex 18.13-27)9 Aptomjac nic nat Moisés: —Eycaso alhta sicpayvam silanya quellhip: Movanquejec mataa elhapco osavojo siyanamaclha nipyesicsa quellhip. 10 Aplhamaseclhec alhta mataa Dios Apyimtalhnamo, apquilvita apquitquic quellhip. Appintalhnama apanco quellhip as ningvamlha nac jay, mongmovan ongilyipsitic, acno mongmovan ongilyipsitic apyová. 11 Altamjoc coo Dios Apyimtalhnamo epasmoc quellhip, aptomja nic nat apvisqui apancaoc apquilyeyjamcaa quellhip acno aplhanma siclho mepqui apyeycajascaoc. ¡Colhic sat aclhamaseclho mocjam quellhip mongmovan ongilyipsitic cotmongvoycamlha nelha! 12 Movanquejec mataa elhapco osavojo siyanamaclha naysicsa apquiltemaclha apancaoc apquilinmelhamap quellhip. 13 Elyacyes sat quellhip nipyesicsa moclhama apquilmolhama enlhit apquilyascamco apanco, eltimjic sat yatapquilviscaa. Otnesquisic sat mayayo yatapquilviscaa nipyesicsa quellhip — alhta actomjac coo.
14 Apquilatingmavoc alhta quellhip: —Tasic anco lhip aclhanma apvalhoc yavamlha etnejic — alhta apquiltomjac quellhip.
15 Alyacyesquic alhta enlhit apquilyascamco apquilinyema moclhama apquilmolhama quellhip. Actimescasquic alhta mayayo yatapquilviscaa nipyesicsa quellhip: Lhama yatapvisqui, yoyam elanic mataa mil apnaymacoc; poc mataa yoyam elanic cien apnaymacoc: poc mataa yoyam elanic cincuenta apnaymacoc: poc mataa yoyam elanic diez apnaymacoc. Poc mataa eltimjic mayayo yatapquilviscaa doce tribus apquilmolhama. 16 Alyacyesquic alhta singyicpilquemo mayayo, sictomja alhta silanya: Elyiplovcasojo nintemaclha acpeyvomo naysicsa apquilpeyvescasquiclha apquiltemaclha apnaymacoc najan apquiltemaclha enlhit metnaja apquiltemolhama. 17 Noelyacyes nasa quellhip aptomja ayimtalhnamo najan mepqui apyimtalhnamo, yoyam elmeyvoc poc. Noelavojo nasa quellhip apquilinmelhaycam enlhit. Eycaso actemaclha ayinyema Dios Apyimtalhnamo. Apquilvitac sat ancoc quellhip actemaclha acmasom, melyascamco inlhojo yavamlha eltimjic, jelyavota sat coo yoyam opasmoc — alhta actomjac coo.
18 Acyascasingvocmec alhta nintemaclha, yavamlha elyiplovcasojo yatapquilviscaa — nic nat aptomjac Moisés.
Enlhit apquiltiyaningvaycmo: Josué najan Caleb
(Nm 13.1-33)19 Aptomjac nic nat Moisés: —Ningyinyovquic alhta inquilhe Horeb. Ningilpeyvoc alhta inquilhe apquileyvomaclha amorreos. Ningyiplovcasquic alhta singanamaclha Dios. Ningmilanquic alhta acyovoclhojo yoclhilhma actamopeycaoc acmasom, apquilvita alhta quellhip. Ningilvoclhec alhta yoclhilhma Cades-barnea. 20 Actomjac alhta silanya quellhip: Ningvaac lhac inquilhe apquileyvomaclha amorreos, ayinyema singmescama Dios Apyimtalhnamo. 21 Quellhip sat ellhovamcoc as yoclhilhma. Noc maa, eltime sat apancaoc as yoclhilhma, acno aplhanma siclho mepqui apyeycajascaoc Dios Apyimtalhnamo. Noela nasa quellhip, elvascap sat mataa. 22 Elyavoctac alhta quellhip, apquiltomja seyanya: Incaymalhquic ongilapajacsic napocja ingnaymacoc eltiyaningvomjoc sat yoclhilhma cotnaja ningileyvomaclha. Elvotac sat mocjam, yoyam jingiltimnacsic amay yavamlha ongyiplaclha. Jingiltimnacsic aptemaclha tingma apquilvanyam yoyam ongilantilhic — alhta apquiltomjac quellhip.
23 Aclingac alhta apquillhanma quellhip sicnaclha coo. Alyacyesquic alhta doce enlhit nipyesicsa quellhip, lhama mataa apquilinyema doce tribus apquilmolhama. 24 Apquilmiyaclhec alhta maa, apquilvita inquilhe, apquilvoclho alvata acvisay Escol, acvaycmo navá yoclhilhma. 25 Apquiljalhyovasquic alhta cotlaycaoc yamit acyilhna. Ingilsantimcasquic alhta acyilhna, apquiltomja singilanya: Actamila anco as yoclhilhma singmescama Dios — alhta apquiltomjac. 26 Am alhta eljalhnoc quellhip singanama Dios Apyimtalhnamo. Am alhta colcac apquilvalhoc elmiyaclhac as yoclhilhma. 27 Yitnec apquiltemaclha quellhip tingma apancaoc apquilyataycam: Am jingilasicjac mataa Dios. Ingilyinyovcasquic alhta yoclhilhma Egipto, yoyam ongmalhcac sat nipyesicsa amorreos najan onticyoc sat — alhta apquiltomjac quellhip. 28 ¿Co laa ontimjic yoyam ongilyacsic? Ninlingac lhac amyaa apquilyimnatem apanco najan apquilvinatem apanco, am ongno nincoo. Najan amyaa tingma apquilvanyam, acma apjalhtam nitnoc anco. Najan amyaa apquileyvam aptovana enlhit apvinatem apanco apvisay nat Anac. Intiyacmec nincoo ingilvalhoc, ninlinga as amyaa — alhta apquiltomjac natingma.
29 Actomjac alhta silanya quellhip: —¡Nocotyim nasa apquilvalhoc quellhip! ¡Noela nasa quellhip! 30 Apquimja apmamyi nac Dios Apyimtalhnamo yoyam enaliclha quellhip. Elnapoc sat, eticyoc sat cotnaja ingmoc, acno aptemaclha Dios Apyimtalhnamo yoclhilhma Egipto, 31 najan aptemaclha yoclhilhma actamopeycaoc. Dios Apyimtalhnamo aptomja apnalayclha quellhip, malha apcaynantama quellhip nalhit amay. Apnalantac alhta as yoclhilhma malha apyap apcaynantama apquitca. 32 Naso, yitnec alhta apquilyasquiyam quellhip napato Dios. 33 Aplhinquic alhta apmamyi Dios Apyimtalhnamo, etyaningvomjoc mataa apnamcaclha quellhip. Apquilvitac mataa alhtaa quellhip talha aclhingam amamyi, yoyam elyiplaclha amay quellhip. Najan yipjopay ayimja yoyam elyiplaclha amay acnim anco quellhip — alhta actomjac coo.
Aplovquic nic nat Dios Apyimtalhnamo
(Nm 14.20-35)34 Aptomjac nic nat Moisés: —Aplingac alhta Dios actemaclha apquilmalyevoycam quellhip. Aplovquic alhta Dios Apyimtalhnamo, aplhena mepqui apyeycajascaoc: 35 Apquilmapsomcaa nac as enlhitaoc. Melvityejec sat yoclhilhma alhnancoc, siclhanma nat mepqui sicyeycajascaoc, yoyam ellhovamcoc apquilyeyjamcaa quellhip. 36 Omyoc sat apvamlha Caleb, Jefone apquitca. Elhcac sat yoclhilhma apquilvoycamlha najan maa aptovana Caleb, ayinyema mepqui apquilvatescama apyiplovquiscama — alhta aptomjac Dios.
37 Aplovquic alhta Dios Apyimtalhnamo selhanma coo, ayinyema alhta apquilsilhnanomap apanco quellhip: Lhip Moisés, copvanquejec lhip elhcac yoclhilhma alhnancoc. 38 Lhip aplhalhma Josué, Nun apquitca, etnejic sat apya'monquiscama lhip, elhcac sat yoclhilhma alhnancoc. Iyimnaticsojo sat lhip apvalhoc Josué, etnejic sat apvisqui nipyesicsa enlhitaoc Israel as yoclhilhma alhnancoc. 39 Apquilanem alhta quellhip, elmacpoc sat apquitquic nipyesicsa cotnaja ingmoc, najan quellhip apnatamcaa quilvanaa. Mepqui apquilsilhnanomap apanco apquitquic, eyca maa ellhovamcoc sat yoclhilhma alhnancoc, eltimjic sat apquileyvomaclha quellhip. 40 Quip elaylhojo quellhip: ¡Eltajojo sat mocjam yoclhilhma actamopeycaoc! Eltajojo sat mocjam Mar Rojo, acyitnamaclha Yingmin Acyilhvasem — alhta aptomjac Dios Apyimtalhnamo.
Metnaja aplhalhma Dios Apyimtalhnamo
(Nm 14.39-45)41 Aptomjac nic nat Moisés: Apquiltomjac alhta seyanya quellhip: Ningilmasom nincoo napato Dios, ayinyema ningilsilhnanomalhca inganco. Ningilpecjam quilhvo nac jay ongilnapoc cotnaja ingmoc, acno singanama siclho Dios Apyimtalhnamo — alhta apquiltomjac quellhip. Apquilsovjoc alhta quellhip apquilmaycam. Apquilyimtalhnesacpec alhta apanco quellhip, apquilanem elquinatvoclha netin inquilhe elnapacpoc cotnaja ingmoc. 42 Apmiyovquic alhta Dios, aptomja seyanya coo: ¡Noelinmelham nasa cotnaja ingmoc, noelnapacpojo nasa maa! ¡Eticyoc sat quellhip nipyesicsa cotnaja ingmoc! Mopasmejec sat coo, melmiyovacpejec sat quellhip — alhta aptomjac seyanya.
43 Aclingasquic alhta nipyesicsa quellhip appayvam apmasmaclha Dios. Am alhta eljalhnoc quellhip. Yiplovcoc alhta apquilinmelhaycam quellhip napato Dios Apyimtalhnamo. Apquilpecjam alhta quellhip elnapacpoc cotnaja ingmoc yoclhilhma acma inquilha. 44 Apquileyvomaclha alhta amorreos. Apquilamyilhamquic alhta amorreos eltajanyac quellhip. Apquiltomjaclhec alhta maja yotay, apquilminlhinamcaa. Apquilinyajamquic alhta quellhip yoclhilhma Seir acvaycmo Horma. 45 Apquiltajaclhec alhta mocjam quellhip. Apquilyapcalhquic alhta inyicje quellhip, am alhta ingyajalhnoc Dios. 46 Eycaso ayinyema alhta quellhip mepqui apquilyamasma mataa yoclhilhma Cades — nic nat aptomjac Moisés.