1 Cuando Raquel se dio cuenta de que ella no podía darle hijos a Jacob, sintió envidia de su hermana Lea y le dijo a su esposo:
—O me das hijos, o me muero.
2 Jacob se enojó con ella, y le dijo:
—¿Acaso soy Dios? Él es quien no te deja tener hijos.
3 Entonces ella le dijo:
—Pues ahí tienes a mi esclava Bilá; tómala y únete con ella. Así, cuando ella tenga hijos, lo hará sobre mis rodillas y será como si yo misma los tuviera.
4 De esta manera Raquel le dio su esclava Bilá a Jacob, para que fuera su concubina. Y Jacob se unió con Bilá, 5 y ella le dio a Jacob un hijo. 6 Raquel dijo entonces: «Este niño se va a llamar Dan, porque Dios oyó mi oración y me hizo justicia al darme un hijo.»
7 Bilá le dio a Jacob otro hijo, 8 y dijo Raquel: «Este niño se va a llamar Neftalí, porque he luchado mucho contra mi hermana y la he vencido.»
9 Cuando Lea se dio cuenta de que ya no podía tener más hijos, tomó a su esclava Zilpa y se la dio a Jacob para que fuera su concubina. 10 Y cuando Zilpa le dio un hijo a Jacob, 11 Lea dijo: «¡Qué suerte! Por eso el niño se va a llamar Gad.»
12 Después Zilpa le dio otro hijo a Jacob, 13 y entonces Lea dijo: «¡Qué felicidad! Ahora las mujeres me van a considerar una mujer feliz. Por eso el niño se va a llamar Aser.»
14 Un día, durante la cosecha de trigo, Rubén fue al campo y allí encontró unas frutas llamadas mandrágoras, las cuales llevó a su madre Lea. Cuando Raquel vio las frutas, le dijo a Lea:
—Por favor, dame algunas de esas mandrágoras que tu hijo te trajo.
15 Pero Lea le contestó:
—¿Te parece poco haberme quitado el marido? ¡Y ahora quieres también quitarme las mandrágoras de mi hijo!
—Pues a cambio de las mandrágoras de tu hijo, esta noche Jacob dormirá contigo —propuso Raquel.
16 Al caer la noche, cuando Jacob volvía del campo, Lea salió a su encuentro y le dijo:
—Hoy vas a dormir conmigo pues te he alquilado a cambio de las mandrágoras de mi hijo.
Esa noche Jacob durmió con Lea, 17 y Dios oyó su oración y ella le dio a Jacob su quinto hijo. 18 Entonces Lea dijo: «Este niño se va a llamar Isacar. Dios me ha premiado porque le di mi esclava a mi marido.»
19 Tiempo después Lea le dio a Jacob su sexto hijo, 20 y dijo: «Dios me ha dado un buen regalo. Ahora mi marido me estimará más, porque ya le he dado seis hijos. Por eso este niño se va a llamar Zabulón.»
21 Por último, Lea tuvo una hija, a la cual llamó Dina. 22 Pero Dios se acordó de Raquel, oyó su oración y le permitió tener hijos. 23 Cuando tuvo el primero, dijo: «Dios me ha quitado la vergüenza de no tener hijos. 24 Que el Señor me permita tener otro.» Por eso lo llamó José.
Trampas entre Jacob y Labán
25 Después de que Raquel dio a luz a José, Jacob le dijo a Labán:
—Déjame regresar a mi propia tierra. 26 Dame a mis hijos y a mis mujeres, pues por ellas he trabajado contigo, y deja que me vaya. Tú bien sabes cómo he trabajado para ti.
27 Pero Labán le contestó:
—Por favor, quédate conmigo. Por adivinación he sabido que por ti el Señor me ha bendecido. 28 Dime cuánto quieres ganar, y te lo pagaré.
29 Entonces Jacob le dijo:
—Tú bien sabes cómo he trabajado para ti y cómo he cuidado tus animales; 30 lo poco que tenías antes de que yo viniera ha aumentado en gran manera. Desde que llegué, el Señor te ha bendecido; pero, ¿cuándo voy a comenzar a trabajar para mi propia familia?
31 —¿Cuánto quieres que te pague? —insistió Labán.
—No me pagues nada —respondió Jacob—. Volveré a cuidar tus ovejas, si aceptas lo que voy a proponerte: 32 déjame pasar hoy por entre tu rebaño, para apartar todos los corderitos negros y todos los cabritos manchados y moteados. Ellos serán mi salario. 33 Así, cuando más adelante vengas a ver lo que he ganado, tendrás la prueba de mi honradez: si en mi rebaño hay cabras que no sean manchadas o moteadas, o corderos que no sean negros, será porque te los he robado.
34 —Está bien, acepto lo que propones —dijo Labán.
35 Pero ese mismo día Labán apartó todos los chivos rayados y moteados, y todas las cabras manchadas y moteadas o que tenían algo blanco, y todos los corderos negros, y se los dio a sus hijos para que los cuidaran. 36 Ya con este rebaño, se fue de donde estaba Jacob, a una distancia de tres días de camino.
Jacob, por su parte, siguió cuidando las otras ovejas de Labán. 37 Cortó ramas verdes de álamo, almendro y castaño, y las peló para que pudieran verse rayas blancas; 38-39 luego puso las varas, ya peladas, frente a los rebaños, en el lugar donde tomaban agua. Allí era donde los machos se apareaban con las hembras, y como lo hacían delante de las varas, sus crías nacían rayadas, manchadas y moteadas. 40 Entonces Jacob las apartaba y las ponía frente a los animales rayados y negros del rebaño de Labán. De esa manera Jacob fue formando su propio rebaño y apartándolo del rebaño de Labán. 41 Cada vez que los animales más gordos se apareaban, Jacob ponía las varas en el lugar donde tomaban agua, de modo que pudieran ver las varas en el momento de aparearse; 42 pero cuando venían los animales más flacos, no ponía las varas. Por eso los animales más flacos eran para Labán, y los más gordos eran para Jacob. 43 Fue sí como Jacob se hizo muy rico y llegó a tener muchas ovejas, esclavos, esclavas, camellos y asnos.
1 Am nic nat covanac cotac ayitca Raquel. Inyasipcasquic nic nat mataa inyalho actomja acvitay ayitca.
Intomjac nic nat Raquel ayanya atava: —Jetingyasquis eyitquic. Am sat ancoc otac eyitquic, ongvitsapoc sat— nic nat intomjac.
2 Aplovquic nic nat Jacob. Aptomjac nic nat apcanya aptava: —Jave nac coo Dios. Movanqueje coo otacsic ayitca— nic nat aptomjac.
3 Intomjac nic nat Raquel ayanya atava: —Quip ingyeylhojo. Ipatjetaoc sat quilvana Bilha actomja setnesaycam. Invitac sat ancoc ayitquic, otnejic sat coo malha eyitquic ajanco— nic nat intomjac. 4-5 Inyantamaclhec nic nat Raquel quilvana actimesaycam apnaclha Jacob yoyam etnejic moc aptava. Appatjetamquic nic nat Jacob. Inlovsoc nic nat intomjac Bilha. Aptiyacmec nic nat ayitca.
6 Intomjac nic nat avalhoc Raquel: —Etnejic sat apvisay Dan, Apyicpilquemo Appeyvomo. Ayinyemaclha apjalhnoc Dios silmalhnancama. Jetnescasquic Dios sicpeyvomo sicvita sictamongvoyam— nic nat intomjac.
7 Inlovsoc nic nat intomjac mocjam Bilha. Aptiyacmec nic nat mocjam ayitca. 8 Intomjac nic nat avalhoc Raquel: —Etnejic sat apvisay Neftalí, Ningilinmelhamalhca. Ayinyemaclha ningilinmelhamalhca alhta yaya coo. Sicyimnatem coo, am olhnoc yaya coo— nic nat intomjac avalhoc.
9 Inmasquec nic nat acvitay ayitca Lea. Inyantamaclhec nic nat quilvana actimesaycam acvisay Zilpa apnaclha Jacob, yoyam etnejic moc aptava. 10 Inlovsoc nic nat intomjac Zilpa. Aptiyacmec nic nat ayitca.
11 Intomjac nic nat avalhoc Lea: —Sicmaseve laa. Etnejic sat apvisay Gad, Apmapseve— nic nat intomjac.
12 Inlovsoc nic nat intomjac mocjam Zilpa. Aptiyacmec nic nat mocjam ayitca. 13 Intomjac nic nat avalhoc Lea: —Selinyejemo nac coo. Jelhenam sat enaymacoc sictomja selinyejemo. Etnejic sat apvisay Aser, Apquilinyejemo— nic nat intomjac.
14 Aplhinquic nic nat Rubén. Aptiyasam nic nat amyip naysicsa apquilyatemenma motajap apactic. Apvitangvocmec nic nat acyilhna acvisay mamjape ningyi. Apsantimcasquic nic nat inquin acvisay Lea. Invitac nic nat Raquel actemaclha acyilhna.
Intomjac nic nat Raquel ayanya Lea: —Jimques sat nicja acyilhna mamjape ningyi apsayquinta ayitca— nic nat intomjac.
15 Incatingmavoc nic nat Lea: —Eyinyovcasquic lhiya etava. ¿Inquiltamjo ya najan cosavojo acyilhna mamjape ningyi apsayquinta sictamongvoyam?— nic nat intomjac.
Intomjac nic nat Raquel ayanya: —Momyovejec sat etava epatjetamcoc lhiya alhtaa nac jay. Cotnejic sat acyanmongam acyilhna mamjape ningyi apsayquinta ayitca— nic nat intomjac.
16 Intalhnacmec nic nat apvactamo Jacob apquinyectamo amyip. Inquilamyilhamquic nic nat aptava Lea. Intomjac nic nat ayanya atava: —Acyinyovquic lhac acyilhna mamjape ningyi acyanmongam yoyam jepatjetamcoc lhip alhtaa nac jay— nic nat intomjac.
Appatjetamquic nic nat aptava Jacob. 17 Inlovsoc nic nat intomjaclhac Lea. Aptiyacmec nic nat ayitca apvaycmo cinco acvitay ayitca. Ayinyemaclha apjalhnoc nic nat Dios almalhnancama Lea.
18 Intomjac nic nat avalhoc Lea: —Etnejic sat apvisay Isacar, Apmescama Nasa. Apvitac alhta Dios actemaclha sicyantimquiscama apnaclha etava quilvana setnesaycam. Quilhvo acvitac coo acyanmongam ayinyema Dios— nic nat intomjac avalhoc.
19 Inlovsoc nic nat intomjac mocjam Lea. Aptiyacmec nic nat ayitca acvaycmo seis acvitay ayitca.
20 Intomjac nic nat avalhoc Lea: —Aclhocac coo actamila asoc ayinyema Dios. Jeyasicjiclhojoc sat etava. Ayinyemaclha seis aptomjac apvitay apquitquic— nic nat intomjac avalhoc. Etnejic sat apquitcoc apvisay Zabulón, Acyangviyam Seyasicjayo.
21 Intiyacmec nic nat mocjam lhama ayitca inquilvana. Inquiltimec nic nat acvisay Dina.
22 Am nic nat colvoncacmoc Dios moc quilvana acvisay Raquel. Apjalhnoc nic nat almalhnancama. Aptimescasquic nic nat acvitay ayitca.
23 Inlovsoc nic nat intomjac Raquel. Aptiyacmec nic nat ayitca siclha acvitay. Intomjac nic nat avalhoc Raquel: —Apmascosquic Dios actemaclha sevennéycam emoc. 24 Jemquecsic sat mocjam lhama sictamongvoyam— nic nat intomjac avalhoc. Inquiltimec nic nat apvisay José, Apmesayclha.
Apyinimquiscama Jacob najan Labán
25 Aptiyacmec nic nat Raquel ayitca apvisay José. Aptomjac nic nat Jacob apcanya Labán: —Jeyane sat otajiclha siyaoclha. 26 Jelmes sat eyitquic najan enatamcaa yoyam ongiltajiclha. Sictamjaycam alhta acyanmongam as quilvanaa. Apyasamcoc lhip actemaclha alhta sictamjaycam— nic nat aptomjac.
27 Apcatingmavoc nic nat Labán: —Ilhniclhojo sat mocjam. Acyasingvocmec coo aptomja aplhamasquiclha asoc altamila Dios Apyimtalhnamo ayinyema lhip aptamjaycam. 28 ¿Jalhco acvam acyanmongam apquiltamjoc yoyam omquecsic lhip?— nic nat aptomjac.
29 Aptomjac nic nat Jacob apcanya: —Apyasamcoc lhip actemaclha sictamjaycam najan sictamilquiscama lhip apnatoscama. 30 Asilhtoc alhta siclho lhip apnatoscama movoyaclha coo. Natamin acvaac alhta coo. Aplhamaseclhec alhta Dios Apyimtalhnama lhip apnatoscama. ¿Jalhco sat cotnejic sictamjaycam yoyam opasmoc sicmolhama?— nic nat aptomjac.
31 Aptomjac nic nat Labán apcanya: —¿Jalhco acvam apquiltamjoc lhip acyanmongam?— nic nat aptomjac.
Apcatingmavoc nic nat Jacob: —Am oltamjoc coo acyanmongam. Pac otamilsic sat mocjam lhip apnatoscama. Eycaso actemaclha aclhanma evalhoc. 32 Pac oyacsic apyinatamaclha lhip apnatsocama. Ongvilhpansic sat aplhamoclhojo nipquesic apquitcoc apquilpasyam najan apquilphilhpopoy. Appalacmec sat ancoc aptema nac jay nipyesicsa apquilmopoy, otnejic sat sicnatoscama acyanmongam sictamjaycam. 33 Apvoctac sat ancoc lhip nalhit acnim yoyam elanojoc sat sicnatoscama. Etac sat apquilvamlha yataay apquilmopeycam najan apquilphilhpopoy. Etac sat apquilvamlha nipquesic apquilpasyam. Apvitac sat ancoc sicnatoscama apquilmopoy, cotnejic sat sicminyilhma— nic nat aptomjac Jacob.
34 Apcatingmavoc nic nat Labán: —Tasi, cotnejic sat actemaclha aclhanma apvalhoc lhip— nic nat aptomjac.
35 Yejemoc nic nat apquilhpansa Labán yataay apquilinava apquilmopeycam najan apquilpilhpopoy najan apquilvanaa apquilmopeycam najan apquilpilhpopoy najan apmopoy napaat najan nipquesic apquilinava apquilpasyam. Apquilapajasquic nic nat apquitquic Labán yoyam eltamilsic apnatsocama apquilhpanquiscama. 36 Apyinyovcasquic nic nat apquilyinatamaclha apnatoscama. Moc yoclhilhma ilhnic nat apquilyascasac. Invocmec nic nat 3 acnim apquillhingam.
Aptamilcasquic nic nat Jacob apquilmopoy apnatoscama Labán. 37 Apquilyatemenquic nic nat yamit actingaoc Jacob. Acvisay nic nat yamit álamo najan yamit almendro najan yamit castaño. Sovo ilhnic nat aptomjac ayimpeoc actengaoc yoyam cotnejic almopeycaoc. 38-39 Apquilancasquic nic nat mataa yamit almopeycaoc yingmin atamnic najan apyinaycamcolha apnatsocama. Apquinimcasquic nic nat mataa yamit acpayjo apyinaclha yingmin apnatoscama. Apcaplhinquic sat ancoc apquilvana yataay apquinavo, natamin eltimjic sat apquitcoc apquilmopeycaoc najan apquilpilhpopoy. 40 Apquilhpancasquic nic nat Jacob nipquesic apquitcoc. Aptipcasquic nic nat apmamyi yoyam elyiplovc apquilpasyam najan apquilmopeycam. Am nic nat elpalhcac Jacob apnatoscama Labán apnatoscama. 41 Apquilyacyesquic nic nat Jacob apnatoscama apquiltamila naysicsa apyinaycaoc. Apcaplhinquic sat ancoc apquinavo. Apquilyintamacpec mataa apquinimsa yamit almopeycaoc acpayjo apyinaclha yingmin. 42 Am nic nat etnimcasac yamit almopeycaoc apquilvactamo inlhojo apnatoscama apquilyamjoncama. Aplhameclhec nic nat Jacob apnatoscama apquiltamila. Aplhameclhec nic nat Labán apnatoscama apquilyamjoncama. 43 Aplhamaseclhec nic nat apquilnatam Jacob. Appintalhnama ilhnic nat apnatoscama. Aplhamoc nic nat enlhit apquiltimesaycam najan quilvanaa altimesaycam. Inlhamoc nic nat apnatoscama voncayispoc najan yamelyeyjaycoc.