Aclhanma apvalhoc Jacob eyinyoc apipyata
1 Aplingac nic nat amyaa Jacob actemaclha apquilpayvam Labán apquitquic: Apsovjoc mataa ayinyema aptomja appintalhnama apnatoscama— nic nat intomjac aplingay. 2 Apvitac nic nat Jacob aclhinganacmo napaat Labán. Inmasquec nic nat apcasicjayo Labán.
3 Aptomjac nic nat Dios apcanya Jacob: —Itajiclha sat apyap tingma pac nipyesicsa apnaymacoc. Siclhalhma sat otnejic coo— nic nat aptomjac.
4 Apcapajasquic nic nat Jacob apcanya colhic altimnasquiclho apnatamcaa Raquel najan Lea. Inquilmiyaclhec nic nat amyip aptamilquiscamaclha apnatoscama.
5 Aptomjac nic nat apquilanya apnatamcaa: —Inmasque nac seyasicjayo ingilyap, am colhnoc siclhoc alhta. Siclhalhma aptomjac mataa Dios, coo tata Visqui pac. 6 Inquilyasamcoc quellhiya actemaclha alhta sictimaseycam inquilyap. Inmasquec alhta mataa sicyimnaa. 7 Eyinimcasquic alhta Labán. Apvayvesentac alhta mataa acyanmongam sictamjaycam. Apmiyovquic alhta mataa Dios naysicsa aclhanma apvalhoc acmasom Labán. 8 Aptomjac alhta Labán seyanya coo: Itne sat apnatoscama aplhamoclhojo apquitcoc apquilmopeycam. Cotnejic sat acyanmongam aptamjaycam — alhta aptomjac seyanya. Inyiplovcoc alhta sicvitay aplhamoclhojo apquitcoc apquilmopeycam. Moc actemaclha aplhanma alhta intamongvocmoc: Itne sat apnatoscama apquitcoc apquilpilhpopoy acyanmongam aptamjaycam — alhta aptomjac seyanya. Inyiplovcoc alhta sicvitay aplhamoclhojo apquitcoc apquilpilhpopoy. 9 Intomjac alhta malha apquilmam Dios Labán apnatoscama yoyam jelmecsic coo.
10 Invocmec alhta acvoycamlha mataa apquilminsavayclhilha ninatoscama. Evanmasquic alhta coo. Invitac alhta sicvanmoncama yataay apquilinava apquilmopeycam najan apquilpilhpopoy. Apquilaplhinquic alhta mataa. 11 Aptomjac alhta ángel Dios apcasinancama seyanya coo: Jacob — alhta aptomjac seyanya. —Acnec coo aso — alhta actomjac coo.
12 Aptomjac alhta ángel seyanya coo: Quip ilanojo apquilinava apquilaplhingam apquilvanaa. Aplhamoclhojo apquiltomja apquilmopeycam najan apquilpilhpopoy. Acyasingveclhoc coo aptemaclha mataa Labán napato lhip. 13 Coo sicvisay Dios aptomja lhip setayo tingma Betel. Impayjoc alhta apyilhvatesaclha olivo yingmenic nav'a mataymong. Aplhenquic alhta lhip actemaclha nasoc anco. Noc, iyinyov sat as yoclhilhma. Itajiclha sat apcaoclha — alhta aptomjac seyanya— nic nat aptomjac Jacob.
14 Incatingmavoc nic nat Raquel najan Lea: —Paj coyitnac nincoo lhama asoc ningmayclha ingilyap tingma pac. 15 Inmasquec alhta apquiltamjo ingilyap ongiltimjic ningmolhama. Apsovjoquic alhta apquilhacjam acyanmongam singilyimjapma lhip. 16 Naso, Dios aptomja apyinyovquiscama ingilyap apquilnatam. Eycaso actomja ningilnatam ingancoc nincoo najan inquitquic apancaoc. Ilyejiclhojo sat lhip actemaclha alhta apcanama Dios— nic nat inquiltomjac apnatamcaa.
Jacob apyamasma yoclhilhma
17-18 Appenasquic nic nat aptomjaclha Jacob yoyam etajiclhac apyap tingma pac yoclhilhma Canaán. Apquiltajancasquic nic nat apquilquinamtem voncayispoc. Apquilquinatcasquic nic nat najan apquitquic. Apsovjoc nic nat apquilnatam. Appacjaoclhec nic nat aplhamoclhojo apnatoscama acyanmongam aptamjaycam as yoclhilhma Padan-aram. 19 Am nic nat elhnac Labán tingma pac. Apmiyaclhec nic nat apyinatamaclha apnatoscama yoyam elyesacsic nipquesic. Inyilhalhcoc nic nat Raquel acminyilha quilaycmasquiscama acyitsomalhca Dios. Inyap nic nat apancaoc. 20 Apyilhacpoc nic nat aptajaclho Jacob. Am nic nat elngac amyaa Labán. Enlhit arameo ilhnic nat Labán. 21 Apvoncapaclhec nic nat Jacob najan aclhamoclhojo asoc apancaoc. Apyeycajangvoclhec nic nat vatsam Eufrates. Apmiyaclhec nic nat amay acyascama inquilhe Galaad.
Apquimjaycamcaclha Labán
22 Invocmec nic nat 3 acnim. Pilapcasquic nic nat Labán aplinga amyaa actemaclha apquinyem Jacob. 23 Yejemoc nic nat apcansaclho apnaymacoc Labán yoyam eltimjic apquillhalhma. Apquilimjaoclhec nic nat. 7 acnim nic nat intomjac apvoclho inquilhe Galaad apnaclha Jacob. 24 Alhtaa ilhnic nat intomjac acvanmesa Labán. Invitac nic nat apvanmoncama actemaclha apcanama Dios Apyimtalhnamo. Aptomjac nic nat apcanya: —Quip ingyeylhojo. Itamilsojo sat apvalhoc apnaclha Jacob— nic nat intomjac acvanmesa.
25 Apvoclhec nic nat Labán aptiyanveclhilha Jacob inquilhe Galaad. Apnaclhec nic nat Labán najan apquillhalhmaa.
26 Aptomjac nic nat Labán apcanya Jacob: —¿Soctomja apyilhacpo nac apquinyaja? Apnalaclhec eyitquic malha apquilmam lhip. 27 Apyilhacpoc lhip apquinyaja mepqui seltimnascama coo. Evanquic alhta otnejic siclhalhma lhip acyiplomo acpayjayclha ingvalhoc najan ningilpayvascama yatalhpong najan ninticpaycam namoc. 28 Am alhta jepayvasac eyitquic najan etovana. Somcoc lhip aptemaclha. 29 Evanqui inyicje otnejic sicmasom quilhvo. Apmiyovqui eyca Dios, lhip apyap apvisqui pac. Aptomjac Dios alhtaa lhcac seyanya coo: Quip ingyeylhojo. Itamilsojo sat apvalhoc apnaclha Jacob— aptomjac lhac seyanya. 30 Aptajaclhec alhta lhip ayinyema alipvoyam. ¿So actomja apminyilha nac quilaycmasquiscama ajancaoc acyitsomalhca dios?— nic nat aptomjac Labán.
31 Apcatingmavoc nic nat Jacob: —Ayacac alhta coo. Incacoc alhta enquenyic emyoc lhip apquitquic. 32 Apvitac sat ancoc lhip quilaycmasquiscama acyitsomalhca dios, ematong sat aptomja apminyilhma. Coo enaymacoc eltimjic sat apquilvitaycamco. Apvitac sat ancoc asoc apancaoc, isaclha sat lhip— nic nat aptomjac Jacob.
Am nic nat eyasamcoc Jacob acminyilha quilaycmasquiscama Raquel.
33 Aptalhnec nic nat Labán carpa appaclhanma Jacob tingma pac. Aptalhnec nic nat najan Lea tingma ac najan anit quilvanaa altimesaycam tingma ac. Am nic nat etac quilaycmasquiscama acyitsomalhca dios. Aptipquic nic nat Lea tingma ac. Aptalhningvoclhec nic nat Raquel tingma ac. 34 Imposquic nic nat siclho Raquel quilaycmasquiscama. Impicanvocmec nic nat coning quiltajanquiscama. Apquitamquic nic nat inyicje Labán. Am nic nat etaclha.
35 Intomjac nic Raquel ayanya inyap: —Tata, nojetanov nasa. Movanquejec coo otnimiclha netin ayinyema sicyamasma sictom— nic nat intomjac.
Apquitamquic nic nat mocjam quilaycmasquiscama acyitsomalhca dios. Am nic nat etaclha.
36 Aplovquic nic nat Jacob. Inlhamec nic nat appayvam appamejitsa Labán: —¿Jalhco actemaclha sicmasom? ¿Acsilhnanalhqui ya alhta coo? ¿So actomja seyimjantamo nac lhip? 37 ¿Apvita ya lhquip asoc apancaoc naysicsa asoc ajancaoc apquilhaycam? Ininquin sat asoc apvitayclha napatavo enaymacoc najan napatavo lhip apnaymacoc. Elyicpilcojoc sat actomja asoc apancaoc lhip najan asoc ajancaoc coo. 38 Veinte años alhta intomjac sictimesaycam lhip. Paj alhta epalacmoc apjapaoc nipquesic apquitcoc najan yataay. Paj alhta ongvajac yoyam otoc lhip aptoscama. 39 Inquilajac alhta asoc navjac aclom lhip apnatoscama. Apmatnec alhta mataa aptoscama acnim anco najan alhtaa. Am alhta osaclhac apnaclha lhip. Acyanmoncaseclhec alhta mataa poc coo sictoscama. Lhip alhta apcanem oyanmoncasiclha mataa. 40 Aclingamcoc alhta acmajat acnim anco. Eyajac alhta mataa piyam alhtaa. Am alhta otenac alhtaa. 41 Veinte años alhta intomjac sicma lhip tingma pac. Eycaso actomja acyanmongam asoc ajancaoc: Catorce años intomjac sictimesaycam acyanmongam lhip apquitquic Lea najan Raquel. Seis años intomjac sictimesaycam acyanmongam sicnatoscama. Apvayvesentac alhta mataa acyanmongam sictamjaycam. 42 Epasmec alhta mataa Dios Abraham apvisqui pac najan coo tata apvisqui pac. Am alhta copvanac lhip jeyapajacsic mepqui asoc sicsoycam. Apvitac alhta Dios actemaclha acyitnocjayo evalhoc. Aptomjac alhta apcanem etamilsojoc apvalhoc lhip sicnaclha coo— nic nat aptomjac Jacob.
Actemaclha monquinatquiscama apmayjayoclha Jacob najan Labán
43 Aptomjac nic nat Labán apcanya Jacob: —Coo eyitquic as quilvanaa. Coo etovana as ayitquic quilvanaa. Coo sicnatoscama aplhamoclhojo yataay najan nipquesic. Coo asoc ajancaoc aplhamoclhojo apquilmaycam lhip. ¿Jalhco sat otnejic eyitquic quilvanaa najan etovana? 44 Noc, ongillanac sat pacto monquinatquiscama actemaclha ningmayjayoclha mepqui ningilinmelhamalhca mataa. Cotnatsalhquejec sat mataa nintomjaclha— nic nat aptomjac Labán.
45 Yejemoc nic nat apma mataymong Jacob. Apquinimcasquic nic nat netin actemaclha monquinatquiscama.
46 Aptomjac nic nat Jacob apquilanya apnaymacoc: —Elansiclha as mataymong— nic nat aptomjac.
Apquilansaclhec nic nat. Apquicjesquic nic nat mataymong. Aptovcamquic nic nat maa. 47 Apquiltimec nic nat Labán arameo appayvam as mataymong acvisay “Jegar Sahaduta”, apquiltimec nic nat Jacob hebreo appayvam as mataymong acvisay “Galaad”.
48 Aptomjac nic nat Labán apcanya: —Asoc monquinatquiscama actomja quilhvo nac jay as mataymong. Cotnatsalhquejec sat nintomjaclha— nic nat aptomjac Labán.
Eycaso ayinyema ilhnic nat actimem acvisay Galaad. 49 Najan moc acvisay nic nat Mizpa. Ayinyema ilhnic nat Labán appayvam: —Singvitayo aptomja Dios Apyimtalhnamo naysicsa ningilhpanma ningilyasaclha. 50 Apnatovasquic sat ancoc lhip eyitquic. Aptingyaclhec sat ancoc mocjam moc quilvanaa yoyam etnejic apnatamcaa. Paj lhama enlhit etnejic apvitaycamco. Dios Apyimtalhnamo eyca aptomja apvitaycamco— nic nat aptomjac Labán.
51 Aptomjac nic nat mocjam Labán apcanya: —Quip ilanojo ayinmaclha mataymong. Actomja asoc monquinatquiscama ningiltomjaclha incanit. 52 Eyca as mataymong actomja malha singvitaycamco ningyeycajangvactamo sat ayinmaclha. Actomja acyicpilquemo actemaclha aclhanma ingvalhoc acmasom. 53 Eyicpilcojoc sat ingvalhoc Dios aptomja apvisqui pac lhip apyata Abraham najan aptomja apvisqui pac coo seta Nacor— nic nat aptomjac.
Aplhenquic nic nat Jacob actemaclha yoyam colhejec acyascacmo. Aplhenquic nic nat apvisay Dios Apyimtalhnamo aptomja apvisqui pac apyap Isaac. 54 Apcajac nic nat Jacob apnatoscama actemaclha ningmescama Dios. Apcansaclhec nic nat apnaymacoc netin inquilhe yoyam eltovamcoc. Aptovcamquic nic nat aplhamoclhojo. Apnatinquic nic nat netin inquilhe.
55 Inquitsacac nic nat aplhaticja Labán. Appayvasquic nic nat. Appitsisquic nic nat amalhimpenic apquitquic najan aptovana. Actamila appayvam nic nat aptomjac Labán. Aptajaclhec nic nat mocjam apquinyemayaclha.
Jacob planea huir de Labán
1 Pero Jacob supo que los hijos de Labán andaban diciendo: «Jacob ha tomado todo lo que era de nuestro padre, y con eso se ha hecho rico.» 2 También Jacob se fijó en que Labán ya no lo miraba con buenos ojos, como antes. 3 Entonces el Señor le dijo a Jacob: «Regresa a la tierra de tus padres, donde están tus parientes. Yo te acompañaré.»
4 Jacob mandó llamar a Raquel y a Lea, para que fueran al campo donde estaba él con sus ovejas, 5 y les dijo:
—Me he dado cuenta de que el padre de ustedes ya no me trata igual que antes; pero el Dios de mi padre siempre me ha acompañado. 6 Ustedes saben muy bien que yo he trabajado para su padre lo mejor que he podido, 7 y que él me ha engañado y continuamente me ha cambiado el salario. Sin embargo, Dios no le ha permitido hacerme ningún mal; 8 al contrario, cuando él decía: “Te voy a pagar con los animales manchados”, todas las hembras tenían crías manchadas; y cuando decía: “Te voy a pagar con los rayados”, entonces todas tenían crías rayadas. 9 Así fue como Dios le quitó sus animales para dármelos a mí.
10 »Un día, cuando los animales estaban en celo, tuve un sueño; y en él veía que los machos cabríos que cubrían a las hembras eran rayados, manchados y moteados. 11 En ese sueño el ángel de Dios me llamó por mi nombre, y yo le contesté: “Aquí estoy.” 12 Entonces el ángel me dijo: “Fíjate bien, y vas a ver que todos los machos que cubren a las hembras son rayados, manchados y moteados. Yo me he dado cuenta de todo lo que Labán te ha hecho. 13 Yo soy el Dios que se te apareció en Betel, allí donde tú consagraste la piedra y me hiciste una promesa. ¡Vamos! Levántate y vete de este lugar; regresa a la tierra donde naciste.”»
14 Raquel y Lea le contestaron:
—Nosotras ya no tenemos ninguna herencia en la casa de nuestro padre. 15 Al contrario, nos trata como si fuéramos extrañas. ¡Hasta nos vendió, y se aprovechó de lo que le pagaste por casarte con nosotras! 16 En realidad, toda la riqueza que Dios le ha quitado a nuestro padre es nuestra y de nuestros hijos. Así que haz todo lo que Dios te ha dicho.
Jacob se va de Padán Aram
17-18 Jacob se preparó para regresar a Canaán, donde vivía su padre Isaac. Hizo montar a sus hijos y a sus mujeres en los camellos, tomó todo lo que tenía, y se puso en camino con todos los animales que había recibido por su trabajo en Padán Aram. 19 Y mientras Labán fue a otra parte a trasquilar sus ovejas, Raquel le robó a su padre sus ídolos familiares. 20 Así fue como Jacob engañó a Labán el arameo, no diciéndole que se iba. 21 Escapó con todo lo que tenía. Muy pronto cruzó el río Éufrates, y siguió adelante hacia los montes de Galaad.
Labán persigue a Jacob
22 Tres días después, Labán se enteró de que Jacob se había escapado. 23 Entonces, acompañado de sus parientes, salió a perseguirlo, y siete días después lo alcanzó en los montes de Galaad. 24 Pero aquella noche Dios se le apareció a Labán el arameo en un sueño, y le advirtió: «Oye, no vayas a hablarle a Jacob en forma brusca.»
25 Labán alcanzó a Jacob en los montes de Galaad, que era donde Jacob había acampado. Allí mismo acampó Labán con sus parientes, 26 y le reclamó a Jacob:
—¿Qué has hecho? ¿Por qué me engañaste? ¡Has traído a mis hijas como si fueran prisioneras de guerra! 27 ¿Por qué me engañaste y escapaste a escondidas, sin decirme nada? De haberlo sabido, yo te habría despedido con alegría y con música de tambores y de arpa. 28 Ni siquiera me dejaste besar a mis hijas y a mis nietos. ¡Has actuado como un necio! 29 Yo bien podría hacerles daño a todos ustedes, pero anoche me habló el Dios de tu padre y me dijo: “Oye, no vayas a hablarle a Jacob en forma brusca.” 30 Pero, si tanto querías regresar a la casa de tu padre, y por eso te fuiste, ¿por qué me robaste mis dioses?
31 Jacob le contestó a Labán:
—La verdad, tuve miedo. Yo pensé que tal vez me ibas a quitar tus hijas por la fuerza. 32 Pero si alguien aquí tiene tus dioses, ¡que muera! Nuestros parientes son testigos: dime si yo tengo algo tuyo, y llévatelo.
Pero Jacob no sabía que Raquel había robado los ídolos.
33 Labán entró en la tienda de campaña de Jacob, luego en la de Lea y también en la de las dos esclavas, pero no encontró los ídolos. Cuando salió de la tienda de campaña de Lea y entró en la de Raquel, 34 ella tomó los ídolos, los puso dentro de la montura del camello, y se sentó sobre ellos. Labán estuvo buscando por toda la tienda, pero no los encontró. 35 Raquel dijo entonces:
—Padre, no te enojes si no me levanto delante de ti, pero es que hoy tengo mi periodo de menstruación.
Como Labán anduvo buscando los ídolos y no los encontró, 36 Jacob se enojó y le reclamó a Labán con estas palabras:
—¿Qué falta cometí? ¿Cuál es mi pecado, para que con tantas ansias me persigas? 37 Has registrado todas mis cosas, ¿y qué has encontrado, que sea tuyo? ¡Ponlo aquí, delante de tus parientes y de los míos, para que ellos digan quién de los dos tiene la razón! 38 Durante estos veinte años que trabajé contigo, nunca abortaron tus ovejas ni tus cabras; nunca me comí un solo carnero de tus rebaños; 39 nunca te traje los animales que las fieras mataban, sino que yo pagaba esa pérdida; si de día o de noche robaban ganado, tú me lo cobrabas. 40 De día me moría de calor; de noche me moría de frío, ¡y hasta el sueño se me iba! 41 Veinte años he estado en tu casa, y esto es lo que me tocó: por tus dos hijas trabajé catorce años a tu servicio; por tus animales trabajé seis años, y continuamente me cambiabas mi salario. 42 De no haber estado conmigo el Dios de Abrahán, el Dios a quien adoraba mi padre Isaac, estoy seguro de que me habrías mandado con las manos vacías. Pero Dios vio mi tristeza y el resultado de mi trabajo, y anoche te reprendió.
Jacob y Labán hacen un pacto
43 Entonces Labán le contestó a Jacob:
—Las hijas son mis hijas; los nietos son mis nietos; las ovejas son mis ovejas; ¡todo lo que aquí ves es mío! Sin embargo, ¿qué les puedo hacer ahora a mis hijas, o a los hijos que ellas han tenido? 44 Por eso, ven; tú y yo vamos a hacer un pacto, que va a servir como testimonio entre nosotros dos.
45 Jacob tomó una piedra, la puso derecha como un pilar, 46 y les dijo a sus parientes:
—¡Junten piedras!
Entre todos amontonaron piedras, y allí, junto al montón de piedras se sentaron a comer. 47 Labán llamó a ese lugar en su idioma «Yegar Sadutá», y Jacob lo llamó en el suyo «Galaad».
48 Entonces Labán dijo:
—Hoy, este montón de piedras es testigo entre nosotros dos.
Por eso se llamó Galaad ese lugar, 49 y también se llamó Mispá, porque Labán dijo:
—Que el Señor vigile entre nosotros dos, cuando ya no podamos vernos el uno al otro. 50 Si maltratas a mis hijas, o si te casas con otras mujeres además de ellas, aunque no haya nadie como testigo entre nosotros, Dios mismo será testigo.
51 Y Labán siguió diciéndole a Jacob:
—Mira, aquí tienes el montón de piedras y el pilar que he puesto entre nosotros dos. 52 Ambos serán testigos de que ni tú ni yo cruzaremos esta línea para perjudicarnos. 53 Que el Dios de tu abuelo Abrahán y el de mi abuelo Najor decida entre nosotros.
Entonces Jacob juró por el Dios a quien su padre Isaac adoraba. 54 Luego hizo Jacob sacrificios en el cerro, y llamó a sus parientes a comer, y todos ellos comieron y pasaron la noche en el cerro.
55 55 (32.1) Al día siguiente por la mañana, Labán se levantó y les dio un beso a sus nietos y a sus hijas; después los bendijo, y regresó a su tierra.