Actemaclha apcanamaclha Moisés
1 Quellhip enlhitaoc Israel. Elaylhojo apcanamaclha najan apcascamaclha Dios, coo alhta sillhicmoscama quellhip yoyam elyiplovcasojo. Elhnam sat quellhip yoclhilhma alhnancoc, cotnejic sat Dios apmescama, aplhanma ilhnic nat napatavo ningilyeyjamcaa, yoyam ellhovamcoc quellhip. 2 Noelvinaticsojo nasa, noelyavaticsojo nasa siyanamaclha. Noelyitnocjas nasa apcanamaclha Dios siltimnascama mataa quellhip. 3 Apquilvitac alhta quellhip aptomjaclha Dios Apyimtalhnamo, payjoc Baal-peor. Apticyovquic alhta moclhama apquiltomja apquilayo quilaycmasquiscama Baal. 4 Am alhta eticyavac quellhip apquiltomja apquilayo Dios mepqui apquilvatseycaoc. 5 Alyascasingvocmec alhta quellhip apcanamaclha najan apcascamaclha Dios, yoyam elyiplovcasojo quellhip yoclhilhma alhnancoc apquilvoycamlha sat. 6 Elyiplovcasojo quellhip, noelyitnocjas nasa apcanamaclha. Elyasamcojoc sat metnaja apquiltemolhama, acyitna quellhip actemaclha apquilyascamco najan apquilyicpilquemo. Eltimjic sat apquillhenacpo quellhip: ¡Apquilyascamco najan apquilyicpilquemo nac as enlhitaoc! — sat eltimjic. 7 ¿Apnam ya mocjam poc enlhitaoc as nalhpop, apquiltomja Visqui Apyimtalhnamo apquilmasma apancaoc, apno singmasma nincoo Dios Apyimtalhnamo, apjalhenmo ningilmalhnancama? 8 ¿Apnam ya mocjam poc enlhitaoc as nalhpop, acyitna apcanamaclha najan apcascamaclha acpeyvomo, acno sillhicmoscama quellhip quilhvo nac jay? Ayinayc coo, paj. 9 Eltamilsojo quellhip, noncolvonquim nasa asoc apquilvitay quellhip. Noelvatsaoc nasa apquilyiplovquiscama acmam apquilvalhoc quellhip. Elyascasingvom sat apquitquic quellhip najan aptovana quellhip — nic nat aptomjac Moisés.
Netin inquilhe Horeb
10 Aptomjac nic nat Moisés: —Apnam alhta quellhip napato Dios Apyimtalhnamo payjoc inquilhe acvinatem Horeb. Aptomjac alhta Dios seyanya coo: Ingyansiclha sat apyovoclhojo enlhitaoc Israel, yoyam elaylhojo sicpayvam. Elyasingvomoc sat actemaclha selayo aclhamoclhojo acnim apquileyvam. Elyascasingvomoc sat apquitquic, yoyam elvajanamcoc najan eltamsacpoc maa — alhta aptomjac Dios. 11 Apquilyoclhec alhta quellhip inquilhe acvinatem. Apquilvitac alhta quellhip talha alayvom nitnoc anco, alantiyapma inquilhe. Inquilpaysacmoc alhta yipjopay lhalhma anco. 12 Inlingalhquic alhta appayvam Dios naysicsa talha acvanyam. Apquillinga inyicje appayvam, eyca am elvitayac Dios apyovoclhojo. 13 Apyascasingvocmec alhta Dios actemaclha ningmiyovmalhca, aplhanma diez mandamientos singanamaclha acnatalhesomalhca anit mataymong nicjaa. Apcanama alhta, yoyam elyiplovcasojo quellhip. 14 Ayanyalhquic alhta coo oyascasingvomoc quellhip singanamaclha najan singascamaclha, yoyam elyiplovcasojo mataa quellhip yoclhilhma apquilvoycamlha.
Actemaclha quilaycmasquiscama acyitsomalhca dios
15 Inlingalhquic alhta appayvam Dios naysicsa talha acvanyam netin inquilhe acvinatem Horeb. Am elvitayac quellhip Dios apyovoclhojo. Elavojo quellhip, noelquinatquis nasa quellhip. 16 Noellana nasa quilaycmasquiscama quellhip acyitsomalhca enlhit najan acyitsomalhca quilvana. 17 Noellana nasa quilaycmasquiscama acyitsomalhca ninatoscama najan acyitsomalhca nata, 18 najan acyitsomalhca quilasma najan moc asoc alpilhyevaycam nalhpop. 19 Apquilvitac sat ancoc acnim najan piltin najan apyová, noeltime nasa apquilayo. Dios Apyimtalhnamo nic nat apquillana apyovoclhojo apyová, yoyam elvita enlhitaoc lhalhma anco. 20 Apyinyovcasquic nic nat yoclhilhma Egipto Dios, apquilantipquiscama apnaycam quellhip naysicsa talha acvanyam. Colhic sat allaná quellhip apyisponcama Dios: apquilvisay quellhip apquilmolhama Dios. 21 Naso, aplovquic alhta Dios Apyimtalhnamo, ayinyema alhta apquilsilhnanomap apanco quellhip. Aplhenquic alhta mepqui apyeycajascaoc Dios, movmejec sat yoclhilhma tap vatsam Jordán. Mopalhavomejec sat yoclhilhma actamila, cotnejic apancaoc quellhip. 22 Nasoc lhaja, ongvitsapoc sat coo as yoclhilhma mepqui sicpalhaviyam tap vatsam Jordán. Quellhip eyca elmilanic sat vatsam Jordán, eltimjic sat apancaoc as yoclhilhma actamila anco. 23 Elavojo quellhip. Noncolvonquim nasa macmasmaclha quellhip. Noellaná nasa quilaycmasquiscama najan moc apquilyitquiscama quellhip, apmasma mataa Dios Apyimtalhnamo, prohibido yoyam ellaná quellhip. 24 Am colcac apvalhoc Dios as asoc. Colhojoc sat aplom pac Dios talha acvanyam acsovjomo alnapma — nic nat aptomjac Moisés.
25 Aptomjac nic nat Moisés apquilanya: —Elvitac sat quellhip apquitquic najan aptovana. Apquilvanacmec sat ancoc maa, apquillanac sat ancoc quilaycmasquiscama eltimjic apquilayo. Elvoc sat Dios, apvita inlhojo apquiltemaclha apquilmapsomcaa. 26 Olhenic sat coo acvisay netin najan as nalhpop, actomja alvitaycamco. Melhnamejec sat quellhip acvoncaclhojo yoclhilhma alhnancoc tap vatsam. Comascoc sat apquileyvam quellhip, eticyoc sat apyovoclhojo quellhip. 27 Colhic sat ayilhpanquisa quellhip nipyesicsa enlhitaoc lhalhma anco metnaja apquiltemolhama. Elaymacpoc sat apcanito nipyesicsa quellhip. 28 Eltimjic sat apquilayo quellhip quilaycmasquiscama ayinyema enlhit apquillanay. Alvisay quilaycmasquiscama allanomalhca yamit, moc allanomalhca mataymong. Mepqui ataoc quilaycmasquiscama, mepqui ajaycaoc, mepqui atong yoyam cotoc, mepqui ayinamam. 29 Elquitmoc sat quellhip Dios Apyimtalhnamo naysicsa alquitamsama apquilvalhoc najan alipvoyam apquilvalhoc quellhip, elvitangvomoc sat maa. 30 Ellingamcoc sat acyimtalhnama quellhip. Elyanmongsic sat quellhip moc apquilvalhoc, yoyam elilyejiclhojo Dios. 31 Aptasi nac Dios Apyimtalhnamo aptomja apquimlaycmo. Metvacsejec sat maa, meyinyovejec sat maa. Coyitnam sat apatic Dios aplhanma ilhnic nat mepqui apyeycajascaoc napatavo apquilyeyjamcaa quellhip.
32 Apquilvitac quellhip aptamjaycam simpilapquiscama alyivey ayinyema Dios. ¿Invitalhqui ya as asoc apquillanay nic nat Dios as nalhpop najan enlhit aptiyascam? Ayinayc coo paj. Elilmalhna sat quellhip lhalhma anco as nalhpop, yoycamlha alvitamalhca aptamjaycam simpilapquiscama, acno apquilvitay quellhip quilhvo nac jay. 33 Apnam enlhit metnaja apquiltemolhama quellhip. ¿Apquillinga ya as enlhitaoc appayvam apanco Dios, ayinyema talha acvanyam, mepqui alhta apquilitsepma? Quellhip alhta apquillinga. 34 ¿Aplhenacpe ya poc Dios, aptomja apquilyacyescama apquilmolhama nipyesicsa enlhitaoc lhalhma anco? ¿Apquillingamco ya acyimtalhnama? ¿Apquilvita ya asoc simpilapquiscama najan monquinatquiscama najan apquilnapomacpilha, acyiplomo apmopvan aptamjaycam Dios? Invitalhquic alhta nipyesicsa quellhip apnaycam yoclhilhma Egipto. 35 Innec alhta allhicmosa quellhip, yoyam melyascamejec quellhip Dios apvamlha pac lhama, aptomja nasoc anco, mepqui poc Dios. 36 Apquillingac alhta quellhip Dios appayvam ayinyema netin, yoyam elyiplovcasojo. Apquilvitac alhta quellhip talha acvanyam as nalhpop. Apquiljalhnoc alhta quellhip appayvam apanco Dios ayinyema talha. 37 Apcasicjavoc nic nat Dios apquilyeyjamcaa quellhip. Apquilyacyesquic nic nat Dios aptovana niptamin, apquilyinyovquisa ilhnic nat yoclhilhma Egipto, acyiplomo apmopvan apanco. 38 Apyinyovcasquic nic nat Dios apquilaoclha enlhitaoc appintalhnama najan apquilyimnatem, am elhno quellhip. Eltimjic sat quellhip apancaoc as yoclhilhma, apquilvitay quellhip quilhvo nac jay.
39 Elyasamcojo quellhip, colhen mataa apquilvalhoc, Dios apvamlha pac lhama apna netin najan as nalhpop. Paj poc yoyam ontimjic ningayo. 40 Elyiplovcasojo apcanamaclha najan apcascamaclha siltimnascama quellhip quilhvo nac jay. Colhic sat actamilaycam apquilvalhoc quellhip najan aptovana as yoclhilhma apquileyvomaclha quellhip aclhamoclhojo años, ayinyema Dios — nic nat aptomjac Moisés.
Tingma ningyilhanmeycam
41 Apquilyacyesquic nic nat Moisés tres tingma apquilyilhanmeycam enlhit, payjoc vatsam Jordán actiyapmaclha acnim. 42 Yitnec sat ancoc apmatnam enlhit mepqui amyaa, mepqui aplom aptomja apcajem, mepqui apquinmelhaycam siclho. Incaymalhquic ingyinyejic lhama tingma, yoyam evomsacpoc tap. 43 Apvisay tingma Beser payjoc yoclhilhma actamopeycaoc apquileyvomaclha apquilmolhama Rubén. Poc tingma apvisay Ramot yoclhilhma Galaad apquileyvomaclha apquilmolhama Gad. Poc tingma apvisay Golán yoclhilhma Basán, apquileyvomaclha napocja apquilmolhama Manasés.
Amyaa diez mandamientos
44 Eycaso apquillhicmoscama Moisés, aplingascama ilhnic nat napatavo apquilmolhama Israel. 45 Acyovoclhojo singanamaclha najan singascamaclha ayinyema Dios natamin apquilyamasma yoclhilhma Egipto. 46 Apnam nic nat mocjam alvata, ningatoc tingma Bet-peor, payjoc vatsam actiyapmaclha acnim. Siclhoc nat apvisqui maa Sehón nipyesicsa apnaymacoc amorreos. Apvisqui tingma pac nic nat Hebrón. Apmacpec nic nat apvisqui Sehón naysicsa apquilimpocjay Moisés najan apnaymacoc israelitas, apquilantiyapma siclhoc nat yoclhilhma Egipto. 47 Apquilnaclhec nic nat israelitas as yoclhilhma najan moc yoclhilhma apanco apvisqui Og de Basán. Apcanit nic nat apquilviscaa nipyesicsa amorreos, apquileyvomaclha vatsam Jordán, payjoc actiyapmaclha acnim. 48 Ayenmo ilhnic nat apquileyvomaclha Aroer, nicja vatsam ayitcoc acvisay Arnón, acvaycmo inquilhe acvisay Sirión, moc acvisay Hermón. 49 Acvaycmo ilhnic nat yoclhilhma Arabá, vatsam Jordán actiyapmaclha acnim. Acvaycmo ilhnic nat mocjam Mar Rojo, ningiltimem Yingmin Apac Acvanyam. Ningatoc maa inquilhe acvinatem acvisay Pisga.
Moisés aconseja obediencia a los israelitas
1 Moisés siguió diciendo:
«Ahora pues, israelitas, escuchen las reglas y ordenanzas que les he enseñado, y pónganlas en práctica, para que vivan y ocupen el país que el Señor y Dios de sus antepasados les va a dar. 2 No añadan ni quiten nada a lo que yo les ordeno; cumplan los mandamientos del Señor su Dios, que yo les doy. 3 Ustedes mismos han visto lo que el Señor hizo en Baal Pegor, y cómo eliminó de nuestro pueblo a todos los que adoraron al dios de ese monte; 4 pero todos ustedes, los que se mantuvieron fieles al Señor su Dios, todavía están vivos. 5 Yo les he enseñado las reglas y ordenanzas que el Señor mi Dios me ordenó, para que las pongan en práctica en el país que van a ocupar. 6 Cúmplanlas y practíquenlas, porque de esta manera los pueblos reconocerán que en ustedes hay sabiduría y entendimiento, ya que cuando conozcan estas reglas no podrán menos que decir: “¡Qué sabia y entendida es esta gran nación!” 7 Porque, ¿qué nación hay tan grande que tenga los dioses tan cerca de ella, como tenemos nosotros al Señor nuestro Dios cada vez que lo invocamos? 8 ¿Y qué nación hay tan grande que tenga reglas y ordenanzas tan justas como toda esta enseñanza que yo les presento hoy? 9 Así pues, tengan mucho cuidado de no olvidar todas estas experiencias que han vivido; no las aparten jamás de su pensamiento. Por el contrario, siempre deberán contarlas a sus hijos y a sus nietos.
Dios habla en el monte Horeb
10 »El día que ustedes estuvieron ante el Señor su Dios en el monte Horeb, el Señor me dijo: “Reúne al pueblo para que escuchen mis palabras y aprendan a honrarme todos los días de su vida, y eso mismo deben de enseñar a sus hijos.”
11 »Ustedes se acercaron al pie del monte, del cual salían llamas de fuego que subían a gran altura y formaban una nube espesa y negra. 12 Entonces el Señor les habló de en medio del fuego. Ustedes oyeron sus palabras, pero, aparte de oír su voz, no vieron ninguna figura. 13 El Señor les dio a conocer su alianza, que eran Diez Mandamientos que escribió en dos tablas de piedra y que les mandó poner en práctica. 14 A mí me ordenó que les enseñara las reglas y ordenanzas que han de cumplir en la tierra que van a ocupar.
Advertencia contra la idolatría
15 »El día en que el Señor habló con ustedes de en medio del fuego, en el monte Horeb, no vieron ninguna figura. Tengan, pues, mucho cuidado 16 de no caer en la perversión de hacer figuras que tengan forma de hombre o de mujer, 17 ni figuras de animales, aves, 18 reptiles o peces. 19 Y cuando miren al cielo y vean el sol, la luna, las estrellas y todos los astros, no caigan en la tentación de adorarlos, porque el Señor su Dios creó los astros para beneficio de todos los pueblos del mundo. 20 En cuanto a ustedes, el Señor los tomó y los sacó de aquel horno para fundir hierro, que es Egipto, e hizo de ustedes lo que ahora son: el pueblo de su propiedad. 21 Sin embargo, el Señor se enojó conmigo por culpa de ustedes, y juró que yo no pasaría el río Jordán ni entraría en la buena tierra que él les va a dar en propiedad. 22 Así que, aunque yo voy a morir en este país y no cruzaré el Jordán, ustedes sí lo cruzarán, y tomarán posesión de esa buena tierra. 23 Pero tengan cuidado de no olvidarse de la alianza que el Señor su Dios ha hecho con ustedes. No se hagan ningún ídolo ni figura de las que el Señor su Dios les ha prohibido hacer, 24 porque el Señor su Dios es un Dios celoso, ¡un fuego que todo lo consume!
25 »Cuando ustedes tengan hijos y nietos, y se hayan hecho viejos en este país, no vayan a rebajarse haciendo imágenes o figuras que representen cualquier cosa, cometiendo así una maldad delante del Señor su Dios y provocando su enojo. 26 Si eso sucediera, ustedes desaparecerán del país que van a ocupar al otro lado del Jordán. El cielo y la tierra son testigos de la advertencia que les doy. ¡No vivirán mucho tiempo en esa tierra! ¡Serán exterminados por completo!
27 »El Señor los dispersará por todas las naciones, y solo un pequeño número de ustedes sobrevivirá en ellas. 28 Allí servirán a dioses fabricados por artesanos: ídolos de madera y de piedra, que no ven, ni oyen, ni comen, ni respiran. 29 Pero si allí buscan al Señor su Dios con todo su ser, lo encontrarán. 30 Cuando finalmente pasen ustedes por todos estos sufrimientos y angustias, si se vuelven al Señor y le obedecen, 31 él, que es bondadoso, no los abandonará ni los destruirá, ni se olvidará de la alianza que hizo con sus antepasados y que juró cumplir.
32 »Estudien el pasado; escudriñen la historia desde la creación de la humanidad. Vayan por toda la tierra y pregunten si alguna vez ha sucedido o se ha sabido de algo tan grande como esto. 33 No existe pueblo alguno que haya oído, como ustedes, la voz de Dios hablándole de en medio del fuego, y que no haya perdido la vida. 34 De hecho, no ha habido ningún dios que haya escogido a un pueblo de entre los demás pueblos, con tantas pruebas, señales, milagros y guerras. Recuerden que el Señor los liberó de Egipto, desplegando gran poder, y a través de hechos aterradores.
35 »Esto les ha sido mostrado para que sepan que el Señor es el verdadero Dios, y que fuera de él no hay otro. 36 Él les habló desde el cielo para corregirlos, y en la tierra les mostró su gran fuego, y oyeron sus palabras de en medio del fuego. 37 Él amó a los antepasados de ustedes y escogió a sus descendientes, y los liberó de Egipto por medio de su gran poder. 38 Arrojó de la presencia de ustedes a naciones más numerosas y poderosas que ustedes, con el fin de que ustedes ocuparan sus países y los recibieran en propiedad, como ahora está sucediendo.
39 »Por lo tanto, grábense bien en la mente que el Señor es Dios, tanto en el cielo como en la tierra, y que no hay otro más que él. 40 Cumplan los mandamientos y reglas que yo les doy en este día, y les irá bien a ustedes y a sus descendientes, y vivirán muchos años en el país que el Señor su Dios les va a dar para siempre.»
Ciudades de refugio al este del río Jordán
41 Entonces Moisés eligió tres ciudades al este del río Jordán, 42 para que pudiera refugiarse en una de ellas y ponerse a salvo quien matara sin querer a otra persona con la cual nunca antes hubiera peleado. 43 Estas ciudades fueron: Beser, en la meseta del desierto, para la tribu de Rubén; Ramot, en Galaad, para la tribu de Gad; y Golán, en Basán, para la media tribu de Manasés.
Introducción a la entrega de los Diez Mandamientos
44 Esta es la enseñanza que Moisés entregó a los israelitas, 45 y los mandatos, reglas y ordenanzas que les comunicó cuando salieron de Egipto, 46 cuando estaban todavía al este del Jordán, en el valle que está frente a Bet Pegor, en la tierra de Sijón, rey de los amorreos. Sijón vivía en Jesbón, y fue derrotado por Moisés y los israelitas cuando estos salieron de Egipto. 47 Los israelitas ocuparon su territorio y el del rey Og de Basán, dos reyes amorreos que vivían al este del río Jordán. 48 Su territorio se extendía desde Aroer, a orillas del río Arnón, hasta el monte Sirión, también llamado Hermón, 49 y por todo el Arabá, al este del Jordán, hasta el mar Muerto, al pie del monte Pisga.