La sabiduría no tiene precio
1 Vale más pan duro entre amigos
que mucha carne entre enemigos.

2 El sirviente que se esfuerza
se convierte en jefe del mal hijo,
y se queda con la herencia
que a este le tocaba.

3 El oro y la plata
se prueban en el fuego;
nuestras intenciones
las pone a prueba Dios.

4 El mentiroso le cree al mentiroso
y el malvado le cree al malvado.

5 Es una ofensa contra Dios
burlarse del pobre en desgracia;
quien lo haga no quedará sin castigo.

6 El orgullo de los padres
son los hijos;
la alegría de los abuelos
son los nietos.

7 Tan ridículo resulta que un tonto
pretenda hablar con elegancia,
como que un gobernante piense
que en su país todos son tontos.

8 El que da dinero a otros
para que le hagan favores
cree tener una varita mágica,
para conseguir siempre lo que quiere.

9 Quien perdona gana un amigo;
quien no perdona gana un enemigo.

10 El que es inteligente
con un regaño aprende,
pero el que es necio
ni con cien golpes entiende.

11 El que es revoltoso
siempre anda buscando pelea,
pero un día se enfrentará
con un adversario más cruel.

12 El necio que cree tener la razón
es más peligroso que una osa
que defiende a sus cachorros.

13 Al que es malagradecido
siempre le irá mal.

14 Si comienzas una pelea,
ya no podrás controlarla;
es como un río desbordado,
que arrastra todo a su paso.

15 Dios no soporta dos cosas:
que el culpable sea declarado inocente,
y que el inocente sea declarado culpable.

16 De qué le sirve al tonto el dinero,
si no tiene entendimiento;
¡la sabiduría no se compra!

17 El amigo siempre es amigo,
y en los tiempos difíciles
es más que un hermano.

18 Hay que ser muy tonto
para salir fiador de otros;
¿por qué pagar deudas ajenas?

19 Dime quién pelea
y te diré quién peca;
dime quién se cree mucho
y te diré quién fracasa.

20 Al que es mal intencionado
nunca le irá bien;
al que es mentiroso
siempre le irá mal.

21 ¡Qué triste es tener
un hijo falto de entendimiento!
No es motivo de alegría
ser el padre de un tonto.

22 No hay mejor medicina
que tener pensamientos alegres.
Cuando se pierde el ánimo,
todo el cuerpo se enferma.

23 El malvado se vende por dinero;
¡por eso hay tanta injusticia!

24 El sabio quiere más sabiduría;
el tonto no sabe lo que quiere.

25 ¡Cuánto enojo y cuánta amargura
causa a sus padres el hijo necio!

26 No es justo castigar al inocente,
ni azotar al hombre honrado.

27 Hablar poco es de sabios;
la gente inteligente mantiene la calma.

28 Hasta el tonto pasa por sabio
si se calla y mantiene la calma.
1 Tásek antók
nento élyenneykekxa
éleymomáxche,
tén han anxek meyke
ektáhakxa egwáxok,
kaxnók anlának
chá'a ekxámokma
ektámáxche ekyawe
tén han ólenmexaxche'.

2 Wesse' chá'a
kóltemessásekxak
kélásenneykha naqsa
apmopwána nak aqsok,
apchásenneykha naqsa sa'
etnekxak ma'a kélketche
ekyeyháxma nak,
exkekxak sa' han ma'a
aqsok ekpayhawo nak
exkekxak ma'a,
ektéma nak ma'a
pók apkelyáxeg'a nak.

3 Kólwatnohok chá'a
kóllanok ektémakxa m'a
sawo ekyátekto ekmomnáwa,
tén han sawo ekmope nak;
Wesse' egegkok akke negko'o
apkelányo chá'a ektémakxa
élchetámeykha egwáxok.

4 Yeyxhok chá'a
appeywa ekmaso énxet
ma'a ekyeyháxma nak,
keñe m'a apmopwancha'a
nak chá'a amya'a,
yeyxhok chá'a
apkelpaqméteykha
m'a apkelxéneykha nak
apnámakkok ekmaso.

5 Elókasek chá'a
ektáha axta
Apkelane m'a énxet
apkesmésso nak
ma'a meyke nak
aqsok apagkok;
kóllegássesagkohok
sa' chá'a m'a ektáha
nak ekpayheykekxa
apwáxok apwete
ektemegweykmoho
exma apha.

6 Aptawán'ák chá'a
ekpeykessáseykekxa
apkelwáxok ma'a
apkelwányam nak;
chána eyke chá'a
élpeykessáseykekxa
apkelwáxok ma'a
kélketchek nak.

7 Megkatxók chá'a
epaqmétek nempeywa
ektaqmela m'a énxet
ekyeyháxma nak,
megkatxók han
etnehek apmopwána
amya'a m'a ekha
nak chá'a kéláyo.

8 Yának chá'a
kaxnak apmopwána
m'a énxet apmésso
nak chá'a selyaqye
pók yaqwayam
megkaxénaxcheyk
ektemegweykmoho exma,
hakte katyapok chá'a
m'a ekyókxoho aqsok
apmakókxa enxoho
chá'a elána'.

9 Énxet mexnéssamo nak
mók kélteméssesakxa ekmaso,
yásekhakpohok chá'a;
keñe m'a énxet
apkelenxányam nak
eyaqmagkásekxak
kélteméssesakxa ekmaso,
kamaskok exek
ma'a apnámakkok
apkelásekhayókxa nak.

10 Xama kélpaqhetchesso
ey'ásegwók ektáhakxa
aqsok ekmaso apkelane m'a
énxet apya'áseykegkoho
nak aqsok,
keñe m'a énxet
ekyeyháxma nak,
cien kelyekpexchetma
eykhe kóltéhek,
mey'ásegwome'.

11 Apkelámha
apmonye'e aqsa
chá'a elenmexmakha
m'a énxet aptegyeykha
nak chá'a ektemegweykmoho
exma ekmaso,
xama énxet aplo apagko'
sa' eyke kóláphássesek
ma'a yaqwayam yaqheykha.

12 Tásek antahañak
aqsok nawhak
eklo kéllókasso
kélmenyexchesso étkók,
kaxnók antahañak
énxet ekyeyháxma
neyseksa apkelane
aqsok ekmaso.

13 Megkamassegwomek
sa' ekyetno apxagkok
énxet aqsok ekmaso
apyaqmagkáseykekxa nak
chá'a aqsok ekmaso m'a
kélteméssessamakxa ektaqmela.

14 Máxa yegmen
ekyawe ekteyapmal'a
katnehek sekxo' enxoho
nélátegmoweyxko;
tásek eyke agyetnakhak
chá'a heykxa amonye'
yaqwayam kasógwok.

15 Nenxeyenma meyke
aptémakxa m'a énxet
apsexnánémap nak,
keñe han nenxeyenma
apsexnánémap ma'a
énxet meyke nak aptémakxa',
cháxa ánet aqsok
aptaqnagkamo apagko'
nak ma'a Wesse' egegkok.

16 Kaqhok exegmak
énxet ekyeyháxma
esógmak selyaqye
yaqwayam emok
negya'ásegwayam aqsok,
méko apya'áseyak.

17 Egmók
segápeykha
nak chá'a,
máxa egyáxeg
egagko' etnehek
ma'a ekwa'a enxoho
ekyentaxno negha.

18 Eltennaksek chá'a
eyánmagkassesek
apméyak aqsok pók
ma'a énxet meyke nak
élchetámeykha apwáxok.

19 Atsek chá'a emáwhok
elnapakpok ma'a énxet
ekmátsa nak chá'a
ellókasek apnámakkok;
etwasakpohok eyke
apagko' chá'a m'a
eyeymáxkoho nak
chá'a appeywa.

20 Magwetyehek
xama aqsok
ektaqmela m'a
ekmaso nak egwáxok;
asagkek sa' katnehek
ektáhakxa m'a
apkelmopwancha'a
amya'a nak.

21 Negwete nak
egketche ekyeyháxma,
wánxa aqsa hegmések chá'a
eklegeykegkoho egwáxok,
negwete nak egketche
ekmaso aptémakxa,
mehegmések ma'a
ekpayheykekxa egwáxok.

22 Pánaqte ektaqmela m'a
ekmátsa nak egwáxok,
hegyélaqtéshok eyke m'a
ekyaqhápeykha egwáxok nak.

23 Éxakpohok chá'a
emok selyaqye yánékpok
mexének ektemegweykmoho
exma m'a énxet
ekmaso nak aptémakxa',
yaqwayam enxoho
étnakhássók chá'a m'a
ektémakxa nak
kéllánekxésso amya'a
ekpéwomo énxet'ák.

24 Apya'ásegwayam aqsok
aqsa kaxének apwáxok
étak ma'a énxet
apmopwána nak aqsok,
keñe m'a ekyeyháxma nak,
mey'asagkehek chá'a
yaqwánxa elána'.

25 Ellókasek chá'a
awáxok chána m'a
kélketche ekyeyháxma nak,
ellapwagkassesagkok
nahan chá'a.

26 Asagkek anlekkesek
selyaqye apagkok ma'a
meyke nak aqsok
ekmaso apkelane,
asagkek han
ólyekpexchetmakha
m'a énxet meyke
nak aptémakxa'.

27 Asextók chá'a
epaqmétek ma'a
apya'áseykegkoho
nak aqsok,
megkatneykha
chá'a apwáxok ma'a
apmopwána nak aqsok.

28 Kawomhok
apchánémap
apya'áseykegkoho aqsok
tén han apmopwána aqsok,
apwanmeya enxoho aqsa
m'a énxet ekyeyháxma nak,
mepaqmeta enxoho.