Mente sana en cuerpo sano
1 La mujer sabia une a su familia;
la mujer tonta la desbarata.

2 La gente honrada obedece a Dios;
la gente malvada lo desprecia.

3 Es de tontos hablar con orgullo;
es de sabios ser de pocas palabras.

4 Sin las herramientas apropiadas,
el trabajo no da fruto;
con buenas herramientas
se saca mejor provecho.

5 El testigo verdadero dice la verdad;
el testigo falso siempre dice mentiras.

6 El malcriado quisiera ser sabio,
pero jamás llegará a serlo;
en cambio, el entendido
muy pronto gana conocimientos.

7 Aléjate de los tontos,
que nunca aprenderás nada de ellos.

8 El que es sabio lo demuestra
en que piensa bien lo que hace,
pero el tonto vive engañado
por su propia estupidez.

9 A los necios no les importa
si Dios los perdona o no,
pero la gente buena
quiere el perdón de Dios.

10 Nadie más que tú
conoce realmente
tus tristezas y tus alegrías.

11 La familia del malvado
será destruida,
pero el hogar del bueno
prosperará.

12 Hay cosas que hacemos
que nos parecen correctas,
pero que al fin de cuentas
nos llevan a la tumba.

13 La mucha risa causa dolor;
hay alegrías que acaban en tristeza.

14 La gente tonta
es feliz con su mala conducta;
la gente buena es feliz
con sus buenas acciones.

15 La gente tonta cree
todo lo que le dicen;
la gente sabia piensa bien
antes de actuar.

16 El sabio conoce el miedo
y se cuida del peligro,
pero el tonto es atrevido
y se pasa de confiado.

17 El que pronto se enoja
pronto hace tonterías,
pero el que piensa en lo que hace
muestra gran paciencia.

18 La recompensa de los tontos
es su propia estupidez;
el premio de los sabios
consiste en saber cómo actuar.

19 Los malvados no resisten
la justicia de los buenos.

20 Si eres pobre,
ni tus amigos te buscan;
si eres rico,
todo el mundo es tu amigo.

21 No debes despreciar al amigo;
¡si eres bueno con los pobres,
Dios te bendecirá!

22 Los que piensan hacer lo malo
cometen un grave error;
los que procuran hacer lo bueno
reciben el gran amor de Dios.

23 Todo esfuerzo vale la pena,
pero quien habla y no actúa
acaba en la pobreza.

24 La riqueza del sabio es su sabiduría;
la pobreza del tonto es su estupidez.

25 El testigo que dice la verdad
salva a otros de la muerte,
pero hay testigos mentirosos.

26 El que obedece a Dios
ya tiene un poderoso protector
para él y para sus hijos.

27 El que obedece a Dios
tiene larga vida;
ha escapado de la muerte.

28 Para el rey es un orgullo
gobernar a un pueblo numeroso;
¡qué vergüenza es para él
no tener a quién gobernar!

29 El sabio domina su enojo;
el tonto no controla su violencia.

30 Mente sana en cuerpo sano;
por eso la envidia
te destruye por completo.

31 Quien le quita todo al pobre
ofende a Dios, su creador;
quien obedece a Dios
trata bien al pobre.

32 El malvado fracasa por su maldad;
pero el hombre bueno
confía en Dios hasta la muerte.

33 En la mente del sabio
hay lugar para la sabiduría;
pero la gente tonta
no llega a conocerla.

34 El orgullo de un pueblo
es que se haga justicia;
la desgracia de los pueblos
es que se cometa pecado.

35 El ayudante inteligente
se gana el aprecio del jefe,
pero el empleado sinvergüenza
provoca su enojo.
1 Kalának chá'a
axagkok ma'a kelán'a
ekya'áseykegkoho
nak aqsok;
keñe m'a kelán'a
ekyeyháxma nak,
katsagkásekxohok
agkok chá'a eñama
ekteme ekyeyháxma.

2 Apcháyo chá'a etnehek
Wesse' egegkok ma'a
ekpéwomo nak aptémakxa';
ewanyaha eyke chá'a m'a
ekmaso nak aptémakxa'.

3 Keyxkohok chá'a
appeywa m'a énxet
ekyeyháxma nak;
keñe m'a énxet
apya'áseykegkoho
nak aqsok,
kamyók chá'a m'a
aptáhakxa enxoho
chá'a appeywa.

4 Méko agkok
kéltósso yaqwayam
kólchakkasek,
méko katnehek
aqsok ekyexna
eknakxamáxche
m'a namyep;
keñe m'a ekha enxoho
kéltósso ekyennaqte,
xámok katnehek
eknakxamáxche.

5 Metnehek
apmopwána amya'a m'a
apxeyenma nak chá'a
apweteykegkoho naqso';
apmopwána amya'a
eyke chá'a etnehek
ma'a apxeyenma
nak chá'a
apweteykegkoho
megkamámnaqsoho.

6 Etegyaha eykhe
apya'áseykegkoho
aqsok ma'a énxet
apwañémo nak
chá'a aqsok,
méteyágwomek eyke;
keñe m'a
apmopwána nak aqsok,
yeskohok chá'a étak
apya'áseyak aqsok.

7 Ná épetchegwomho m'a
énxet élyeyháxma nak,
hakte megkaltamaksek
xép aqsok ma'a
apkelpeywa nak.

8 Keykpelchásseshok
chá'a aptémakxa énxet
apya'áseykegkoho
nak chá'a aqsok ma'a
negya'áseykegkoho
nak aqsok,
keñe m'a énxet
ekyeyháxma nak,
kalyexanchesha chá'a
m'a aptémakxa
nak ekyeyháxma.

9 Ellektegmaha aqsa
chá'a elanagkok
aqsok ekmaso m'a
énxet'ák élyeyháxma nak,
kataqmalmakha eyke chá'a
apwáxok elanok Dios
ma'a énxet'ák meyke
nak apkeltémakxa'.

10 Ya'ásegkók egwáxok
ektémakxa nak
eklegeykegkoho ekmáske,
megkagkések nahan
ekpayheykekxa awáxok
ma'a megkateykxa nak.

11 Kólmasséssessók sa'
apxanák ma'a énxet'ák
élmasagcha'a apkeltémakxa';
tásek sa' eyke katnehek
aphéyak apxanák ma'a
énxet'ák meyke
nak apkeltémakxa'.

12 Yetneyk ámay apkene
nak kataqmelak énxet,
nétsapmakxa eyke
maheykegkok xa ámay nak.

13 Néktegmeykha kápok
ma'a senlapwayam nak,
massegwokmek agkok
ekpayheykekxa egwáxok,
kayaqmegekxak ma'a
nenlekxagweykha.

14 Kalkohok chá'a
apwáxok elanok
aptémakxa m'a
ekyeyháxma nak;
kalkohok han chá'a
apwáxok elanok
aptémakxa m'a énxet
meyke nak aptémakxa.

15 Naqsók chá'a
etnéssesek ekyókxoho
ektáhakxa enxoho
apcháneyákpo m'a
énxet meyke nak
ekxeyenma apwáxok;
elanok eyke chá'a
sekxók apmahágkaxa
m'a énxet ekha nak
ekxeyenma apwáxok.

16 Yáwhok elának
aqsok ekmaso m'a énxet
apya'áseykegkoho nak aqsok,
étnakhaksek nahan,
keñe m'a énxet ekmaso
nak aptémakxa',
megyekyek chá'a elána'.

17 Megkalchetmek
chá'a sekxók apwáxok
yaqwánxa elának
aqsok ma'a énxet
ekmanyehe nak elwok;
keñe m'a élchetámeykha
nak chá'a sekxók apwáxok,
mepekhésakpe'.

18 Énxet meyke nak
élchetámeykha apkelwáxok,
kápekxak aqsa chá'a
m'a segyeyháxma nak;
keñe m'a ekha nak
élchetámeykha apkelwáxok,
elxawagkok sa'
apkelya'áseykegkoho aqsok.

19 Elháxahagkok
sa' chá'a énxet'ák
élmasagcha'a nak
apkeltémakxa'
apmonye'e m'a
énxet'ák éltaqmalma
nak apkeltémakxa';
keñe sa' ma'a
melya'assáxma nak,
elpaqmésmakha
sa' átog apagkok
eltamhok epasmok
ma'a énxet'ák
élpéwomo nak
apkeltémakxa.

20 Kammohok
aptaqnaweykekxa
apnámakkok apagko'
ma'a énxet meyke
nak aqsok apagkok;
apxámok eyke
etnehek apnámakkok
ma'a énxet ekha
nak aqsok apagkok.

21 Aptaqnókek agkok
chá'a pók énxet,
cháxa apkelana
mey'assáxma xa,
¡apkeleñémo eyke m'a
énxet apmopyósa nak
chá'a elanok ma'a meyke
nak aqsok apagkok!

22 Elxegánegwók
chá'a ámay apagkok
ma'a énxet'ák apmáheyo
nak chá'a elanagkok
aqsok ekmaso;
keñe m'a énxet
apmáheyo nak
chá'a elának
aqsok ektaqmela,
yásekhakpohok chá'a,
kólpasmaha han.

23 Awanchek hempasmok
ma'a negwasqápeykekxoho
nak chá'a nentamheykha;
meyke aqsok egagkok
akke antéhek ma'a
nempaqméteykha naqsa
nak chá'a neghakxa'.

24 Énxet ekha nak
apya'áseykegkoho aqsok,
ekha kéláyo chá'a
katnéssesek ma'a
apmopwána nak aqsok;
keñe m'a élyeyháxma nak,
kólya'asagkohok chá'a
aptamhéyak élyeyháxma.

25 Ewagkashok
chá'a teyp pók ma'a
apxeyenma nak
chá'a ektáha naqso'
apweteykegkoho;
esexnenak eyke han
chá'a pók yetsapok
ma'a apxeyenma nak
chá'a apweteykegkoho
megkamámnaqsoho.

26 Nenteme negáyo
Wesse' egegkok,
cháxa nenteme ekyennaqte
magya'ásseyam xa,
apkelmasma nak chá'a
m'a kélketchek.

27 Nenteme negáyo
Wesse' egegkok,
cháxa éñamakxa m'a
ekyennaqte nak egnények,
segmallahanchessamól'a
sẽlpextehetma nétsapma.

28 Ekyawe
apcheymákpoho etnehek
wesse' apwányam
ma'a apxámokma nak
énxet'ák apagkok;
mékoho eyke etnehek
wesse' apwányam ma'a
apqántawók enxoho
énxet'ák apagkok.

29 Énxet mepekhésso
nak chá'a elwok,
cháxa magkenatchesso
ekyetna ekyawe
apyekpelchémo aqsok;
énxet appekhésamap nak,
cháxa magkenatchesso
apteme ekyeyháxma.

30 Hegméshok
ekyennaqte
egyempehek ma'a
ektaqmeleykha nak
chá'a egwáxok;
kaxnók ma'a
nennathe nak
chá'a aqsok,
kakpelkok ẽxchakkok.

31 Énxet aptawáseykegkoho
nak chá'a m'a meyke
nak aqsok apagkok,
elókasek chá'a m'a
ektáha axta Apkelane
keñe m'a apmopyósa
nak chá'a elanok pók,
ekyawe kéláyo
chá'a etnéssesek
Wesse' egegkok.

32 Kasexnáneyekxohok
agkok chá'a aptémakxa
ekmaso m'a énxet
ekmaso nak aptémakxa';
keñe m'a énxet
meyke nak aptémakxa,
kamyók chá'a m'a
meyke aptémakxa nak.

33 Keytek chá'a
negya'áseykegkoho
aqsok apkelwáxok ma'a
énxet ekpéwomo nak chá'a
élchetámeykha apkelwáxok,
keñe m'a énxet'ák
élyeyháxma nak,
melweték ektémakxa'.

34 Kaxátekhaksek
chá'a apchókxa
m'a ekpéwomo
nak nentémakxa';
kalmegqaksek eyke
chá'a énxet'ák ma'a
mólya'assáxma nak.

35 Yásekhohok chá'a
wesse' apwányam
ma'a apkeláneykha
apmopwána nak
aptamheykha,
etaqnók eyke chá'a
m'a megkamopwána
nak aptamheykha.