Los discípulos arrancan espigas de trigo
(Mt 12.1-8Mc 2.23-28)
1 Un sábado, Jesús y sus discípulos caminaban por un campo sembrado de trigo. Los discípulos comenzaron a arrancar espigas y a frotarlas entre las manos, para sacar el trigo y comérselo.
2 Los fariseos vieron a los discípulos hacer esto, y dijeron:
—¿Por qué desobedecen la ley? ¡Está prohibido hacer eso en el día de descanso!

3 Jesús les respondió:

—¿No han leído ustedes en la Biblia lo que hizo el rey David, cuando él y sus compañeros tuvieron hambre? 4 David entró en la casa de Dios, tomó el pan sagrado, que solo los sacerdotes tenían permiso de comer, y se lo comieron él y sus compañeros. 5 Yo, el Hijo del hombre, soy quien decide lo que puede hacerse, y lo que no puede hacerse, en el día de descanso.
Jesús sana a un hombre en sábado
(Mt 12.9-14Mc 3.1-6)
6 Otro sábado, Jesús fue a la sinagoga para enseñar. Allí estaba un hombre que tenía tullida la mano derecha.
7 Los fariseos y los maestros de la Ley estaban vigilando a Jesús, para ver si sanaba la mano de aquel hombre. Si lo hacía, podrían acusarlo de trabajar en el día de descanso.
8 Jesús se dio cuenta de lo que ellos estaban pensando, así que llamó al hombre que no podía mover la mano y le dijo: «Levántate, y párate en medio de todos.»
El hombre se levantó y se paró en el centro.
9 Luego Jesús dijo a todos los que estaban allí: «Voy a hacerles una pregunta: “¿Qué es correcto hacer en día de descanso? ¿Hacer el bien, o hacer el mal? ¿Salvar una vida o destruirla?”»
10 Y después de mirar a todos, Jesús le dijo al hombre: «Extiende la mano».
El hombre la extendió, y la mano le quedó sana.
11 Pero aquellos hombres se enojaron muchísimo y comenzaron a hacer planes contra Jesús.
Jesús elige a doce apóstoles
(Mt 10.1-4Mc 3.13-19)
12 En aquellos días, Jesús subió a una montaña para orar. Allí pasó toda la noche hablando con Dios. 13 Al día siguiente, llamó a sus seguidores y eligió a doce de ellos. A estos doce Jesús los llamó apóstoles. 14 Ellos eran Simón, a quien llamó Pedro, y su hermano Andrés; Santiago, Juan, Felipe, Bartolomé, 15 Mateo y Tomás; Santiago hijo de Alfeo, y Simón, que era miembro del partido de los patriotas; 16 Judas hijo de Santiago, y Judas Iscariote, el que después traicionó a Jesús.
Jesús enseña y sana
(Mt 4.23-25)
17 Jesús y los doce apóstoles bajaron de la montaña y se fueron a una llanura. Allí se habían reunido muchos de sus seguidores. También estaban allí muchas personas de la región de Judea, de Jerusalén y de las ciudades de Tiro y Sidón. 18 Habían llegado para escuchar a Jesús y para que los sanara de sus enfermedades. Los que tenían espíritus malos también quedaron sanos. 19 Todos querían tocar a Jesús, porque sabían que el poder que salía de él los sanaría.
Bendiciones
(Mt 5.1-12)
20 Jesús miró fijamente a sus discípulos y les dijo:

«Dios los bendecirá a ustedes,
los que son pobres,
porque el reino de Dios
les pertenece.

21 »Dios los bendecirá a ustedes,
los que ahora pasan hambre,
porque tendrán comida suficiente.

»Dios los bendecirá a ustedes,
los que ahora están tristes,
porque después vivirán alegres.

22 »Dios los bendecirá a ustedes cuando la gente los odie o los insulte, o cuando sean rechazados y nadie quiera convivir con ustedes. La gente los tratará así solo porque me obedecen a mí, el Hijo del hombre. 23 Siéntanse felices, salten de alegría, porque Dios ya les tiene preparado un premio muy grande. Hace mucho tiempo, su propia gente también trató muy mal a los profetas
Maldiciones
24 Jesús miró a los otros y les dijo:

«¡Qué mal les va a ir a ustedes,
los que son ricos,
pues ahora viven cómodos y tranquilos!

25 »¡Qué mal les va a ir a ustedes,
los que tienen mucho que comer,
porque pasarán hambre!

»¡Qué mal les va a ir a ustedes,
los que ahora ríen,
porque sabrán lo que es llorar
y estar tristes!

26 »¡Qué mal les va a ir a ustedes, los que siempre reciben halagos! Hace mucho tiempo, su propia gente también halagó a los profetas mentirosos.
Amar a los enemigos
(Mt 5.38-48Mt 7.12)
27 »Escuchen bien lo que tengo que decirles: Amen a sus enemigos, y traten bien a quienes los maltraten. 28 A quienes los insulten, respóndanles con buenas palabras. Si alguien los rechaza, oren por esa persona. 29 Si alguien les da una bofetada en una mejilla, pídanle que les pegue en la otra. Si alguien quiere quitarles el abrigo, dejen que también se lleve la camisa. 30 Si alguien les pide algo, dénselo. Si alguien les quita algo, no le pidan que lo devuelva. 31 Traten a los demás como les gustaría que los demás los trataran a ustedes.
32 »Si solo aman a la gente que los ama, no hacen nada extraordinario. ¡Hasta los pecadores hacen eso! 33 Y si solo tratan bien a la gente que los trata bien, tampoco hacen nada extraordinario. ¡Hasta los pecadores hacen eso! 34 Si ustedes les prestan algo solo a los que pueden darles también algo, no hacen nada que merezca ser premiado. Los pecadores también se prestan unos a otros, esperando recibir muchas ganancias.
35 »Amen a sus enemigos, hagan el bien y presten sin esperar nada a cambio. Si lo hacen, el Dios altísimo les dará un gran premio, y serán sus hijos. Dios es bueno hasta con la gente mala y desagradecida. 36 Ustedes deben ser compasivos con todas las personas, así como Dios, su Padre, es compasivo con todos.»
No juzguen a los demás
(Mt 7.1-5)
37 Jesús también les dijo:

«No se conviertan en jueces de los demás, y Dios no los juzgará a ustedes. No sean duros con los demás, y Dios no será duro con ustedes. Perdonen a los demás y Dios los perdonará a ustedes. 38 Denles a otros lo necesario, y Dios les dará a ustedes lo que necesiten. En verdad, Dios les dará la misma medida que ustedes den a los demás. Si dan trigo, recibirán una bolsa llena de trigo, bien apretada y repleta, sin que tengan que ir a buscarla.»

39 Jesús también les puso esta comparación:

«Un ciego no puede guiar a otro ciego, porque los dos caerían en el mismo hueco. 40 El alumno no sabe más que su maestro; pero, cuando termine sus estudios, sabrá lo mismo que él.
41 »¿Por qué te fijas en lo malo que hacen otros, y no te das cuenta de las muchas cosas malas que haces tú? Es como si te fijaras que en el ojo de alguien hay una basurita, y no te dieras cuenta de que en el tuyo hay una rama. 42 ¿Cómo te atreves a decirle al otro: “Déjame sacarte la basurita que tienes en el ojo”, si en el tuyo tienes una rama? ¡Hipócrita! Saca primero la rama que tienes en tu ojo, y así podrás ver bien para sacar la basurita que está en el ojo del otro.»
El árbol y su fruto
(Mt 7.17-20Mt 12.33-35)
43 Jesús también les dijo:

«Ningún árbol bueno produce frutos malos, y ningún árbol malo produce frutos buenos. 44 Cada árbol se conoce por los frutos que produce. De una planta de espinos no se pueden recoger higos ni uvas. 45 La gente buena siempre hace el bien, porque el bien habita en su corazón. La gente mala siempre hace el mal, porque en su corazón está el mal. Las palabras que salen de tu boca muestran lo que hay en tu corazón.»
Dos clases de personas
(Mt 7.24-27)
46 Jesús continuó diciendo:

«Ustedes dicen que yo soy su Señor y su dueño, pero no hacen lo que yo les ordeno. 47 Si alguien se acerca a mí, y escucha lo que yo enseño y me obedece, 48 es como el que construyó su casa sobre la roca. Hizo un hoyo profundo, hasta encontrar la roca, y allí puso las bases. Cuando vino una inundación, la corriente de agua pegó muy fuerte contra la casa. Pero la casa no se movió, porque estaba bien construida.
49 »En cambio, el que escucha lo que yo enseño y no me obedece, es como el que construyó su casa sobre terreno blando. Vino la corriente de agua y pegó muy fuerte contra la casa; la casa enseguida se vino abajo y se hizo pedazos.»
Jesús apkeltáméséyak apnakxéyak hótáhap apyexna ekhem sábado
(Mt 12.1-8Mc 2.23-28)
1 Xama sábado axta apxegák Jesús appéwomo neyseksa aqsok kélcheneykekxa. Apnakxeykegkek axta nahan Jesús apkeltáméséyak hótáhap apyexna, apkelhaxyawáseykegkek axta anhan apaktek keñe apteykegko. 2 Keñe axta nápakha fariseos aptéma apkelmaxneyeykencha'a s'e:
—¿Yaqsa ektáha kéllánegko nak kéxegke aqsok ekmeyámáxkoho nak anlának ekhem sábado?
3 Axta aptemék apchátegmoweykegkokxo Jesús se'e:
—¿Yagkólyetseteyk kéxegke weykcha'áhak aptémakxa axta David, cham'a eyaqhama axta meyk yetlo apkelxegexma'a? 4 Aptaxnegweykmek axta Dios apxagkok, keñe apkelmoma m'a pan kélpagkanchesso axta m'a Dios, aptamchek axta nahan ma'a, apkelmeyáseykegkek axta anhan ma'a apkelxegexma'a, wánxa axta eykhe aqsa chá'a kólhok etawagkok apkelmaxnéssesso Dios énxet'ák apagkok xa pan nak.
5 Axta aptemék nahan Jesús se'e:
—Ewanchek ko'o wának kalanaxchek aqsok ekhem sábado, ko'o sektáha nak Apketche énxet.
Jesús aptaqmelchesseyam xama énxet ekhem sábado
(Mt 12.9-14Mc 3.1-6)
6 Mók sábado axta aptaxnegweykmok Jesús apchaqneykekxexa énxet'ák judíos, tén axta apcheynamo apkelxekmósso m'a énxet'ák. Aphegkek axta nahan xama énxet ekyame axta apmek apkelya'assamakxa m'a kañe' nak; 7 keñe axta m'a énxet'ák apkelxekmósso axta apnámakkok ektémakxa segánamakxa, tén han fariseos, apkelyexamakpoho apkeláneykencha'a Jesús yaqwayam enxoho etagkohok etaqmelchessók énxet ekhem sábado, keñe kaxek yaqwánxa etnahagkok esexnenak ma'a Jesús. 8 Keñe m'a apya'áseykegkoho axta ektémakxa élchetamso apkelwáxok xa énxet'ák nak, aptéma apkenagkama m'a énxet ekyame axta apmek:
—Yempekxa néten, etnegwom nepyeseksa nak xa énxet'ák nak.
Apkempeykekxeyk axta nahan néten ma'a énxet ekyame axta apmek, apkenmeykha axta anhan, 9 keñe axta Jesús aptéma apkelanagkama m'a nápakha énxet'ák nak:
—Almaxneyha sa' ko'o kéxegke xama aqsok: ¿Yaqsa aqsok megkamyawaxcheyk anlának ekhem sábado? ¿Aqsok ektaqmelaya, aqsok ekmaso enxeykel'a? ¿Agwagkasek teyp xama énxet, agmasséssók enxeykel'a?
10 Tén axta apkelányo m'a apyókxoho apchaqneykha axta nepyáwa', axta aptemék apkenagkama m'a énxet ekyame axta apmek:
—Epékes apaktog.
Appékessegkek axta anhan apaktog ma'a énxet nak, taqmeleykekxók agko' axta anhan ma'a apmek nak. 11 Apkellómók apagko' axta eyke m'a nápakha énxet'ák nak, yetlómók axta anhan apkelpaqhetchásamákpoho apkelxeyenma háxko etnéssesek ma'a Jesús.
Jesús apkelyéseykha doce apkelápháseykha
(Mt 10.1-4Mc 3.13-19)
12 Apmeyeykekxeyk axta Jesús néten egkexe yaqwayam etnehek nempeywa nélmaxnagko natámen xa, apmalláneykekxeyk nahan xama axta'a apkelmaxnagko m'a Dios. 13 Xama axta élsáya, apkelwóneykha axta apkeltáméséyak, apkelyéseykha axta nahan doce xa énxet'ák nak, cham'a aptemessáseykegko axta anhan apkelápháseykha. 14 Keso ektáha axta apkelyéseykha s'e: Simón, apteméssessama axta anhan apwesey Pedro; Andrés, Simón axta apyáxeg; Santiago, Juan, Felipe, Bartolomé, 15 Mateo, Tomás, tén han pók Santiago, Alfeo axta apketche; tén han ma'a pók Simón kéltéma axta Celote, 16 Judas, Santiago axta apketche, tén han ma'a Judas Iscariote, cham'a appelakkassessama axta apkeltémo emakpok ma'a Jesús.
Jesús apkelxekmósso énxet apxámokma
(Mt 4.23-25)
17 Apteyepmeyk axta Jesús néten egkexe yetlo xa énxet'ák nak, apkenegweykteyk axta ekpayhakxa xapop. Apchaqneykekxeyk nahan apxámokma ektáha axta apkelyetleykha m'a, tén han apxámokma énxet apkeleñama axta m'a ekyókxoho yókxexma nak Judea, Jerusalén, tén han ma'a Tiro, Sidón, apheykegko axta m'a neyáwa wátsam ekwányam. 18 Apkelweykmek axta yaqwayam enxoho yeyxwomhok ma'a Jesús apkeltenneykha, tén han yaqwayam enxoho yának eltaqmelchessók ma'a ektémakxa axta apkelháxamap. Apkeltaqmelweykmek axta nahan chá'a m'a énxet'ák apkellegeykegkoho axta eñama espíritu élmasagcha'a eknaqtawáseykha. 19 Apyókxoho énxet axta nahan chá'a apmáheyók epaknegwomhok ma'a Jesús, hakte apkeltaqmelchesseykmek axta chá'a apyókxoho énxet eñama apmopwána ekteyapma axta chá'a m'a Jesús.
Ekpayheykekxa egwáxok tén han megkapayheykekxa egwáxok
(Mt 5.1-12)
20 Apkelányók axta apkeltáméséyak Jesús, tén axta aptéma apkelanagkama s'e:
“Kéleñémo agko' kéxegke kélteme nak meyke aqsok kélagkok, hakte kéxegke kélteme kélagkok ma'a aptémakxa nak Wesse' apwányam Dios.
21 “Kéleñémo agko' kéxegke élnapma nak meyk se'e kaxwo' nak, hakte kólyaqkanmok sa'.
“Kéleñémo agko' kéxegke kéllekxagweykha nak se'e kaxwo' nak, hakte kóllektegmaha sa' natámen.
22 “Kéleñémo agko' kéxegke apkeltaqnaweygko enxoho chá'a énxet'ák, tén han apkelántekkesa enxoho chá'a, tén han apkelxéneyncha'a enxoho chá'a ekmaso tén han aptawassáseyncha'a enxoho chá'a kélwesey ektémól'a m'a aqsok ekmaso eñama kélyetleykha m'a apteme nak Apketche énxet. 23 Kalpayhekxoho agko' sa' kélwáxok, kólátsaha kélagko' sa' xa ekhem nak, hakte kólxawak sa' kéxegke aqsok kélxawe naqsa ektaqmela agko' ma'a néten; hakte axta aptamheykegkok nahan apnaqtawáseykegkoho Dios appeywa apkellegasso, apyapmeyk nanók axta xa énxet'ák nak.
24 “¡Kéxegke sa' laye ekxámokma nak aqsok kélagkok, hakte yetneyk kéxegke m'a aqsok ekpeykessáseykekxa kélwáxok!
25 “¡Kéxegke sa' laye kélyaqkányam nak se'e kaxwo' nak, hakte meyk sa' kalnápok!
“¡Kéxegke sa' laye kéllektegmeykha nak se'e kaxwo' nak, hakte kóllekxagwaha sa' eñama ekyentaxnamo kélwáxok!
26 “¡Kéxegke sa' laye apkelxéneyncha'a enxoho chá'a ektaqmela apyókxoho énxet; hakte axta aptemessáseykegkok nahan Dios appeywa apkellegasso apkelmopwancha'a amya'a apyapmeyk nanók axta xa énxet'ák nak!
Negásekhayo ektáha nak chá'a sénmexeykha
(Mt 5.38-48Mt 7.12)
27 “Akke ektáhak ko'o séláneya kéxegke ektáha nak kélháxenmo séltenneykha s'e: Kólásekhoho chá'a m'a ektáha nak chá'a apkelenmexeykha, kóltaqmelches chá'a kélteméssesakxa m'a apkeltaqnagko nak chá'a, 28 kólána' chá'a kataqmelek ektáhakxa m'a apkeltémo nak chá'a katnegwomhoxma ekmaso kéxegke, kólmaxnésses nahan chá'a m'a apkelxéneykha nak chá'a ekmaso kéxegke. 29 Tekpagáxcheyk sa' agkok kélmáxempenek, kólmés sa' nahan ma'a mók kélmáxempenek nak; kélyementegkek sa' agkok nahan kélaqlamaxche, kólho sa' nahan kólsakxak ma'a kéltaxno nak. 30 Apkelmaxnakkek sa' agkok nahan xama aqsok xama énxet, kólmés, apyementegkek sa' agkok nahan xama aqsok kélagkok xama énxet, nagkólmaxneyekxa'. 31 Kóltémésses chá'a kéxegke kélnámakkok ma'a kélámenyéxa enxoho chá'a etnéssesek kéxegke.
32 “Hakte kélásekha'awók agkok aqsa chá'a wánxa kéxegke m'a apkelásekhayo nak chá'a kéxegke, ¿táseya katnehek kéltáhakxa'? Weykmók nahan chá'a aptamhéyak énxet'ák melya'assáxma xa ektáha nak. 33 Kéltaqmelchessek agkok chá'a kélteméssesakxa kéxegke wánxa m'a ektaqmalma nak chá'a apteméssessamakxa' kéxegke, ¿táseya katnehek kéltáhakxa? Etnahagkohok nahan chá'a énxet'ák melya'assáxma xa ektáha nak. 34 Kélmassáseyha agkok nahan kéxegke selyaqye wánxa m'a énxet'ák ekxeyenma nak kélwáxok eyaqmagkásekxak mók ma'a selyaqye kélmassáseykha, ¿táseya katnehek kéltáhakxa? Emássesha nahan chá'a pók selyaqye apagkok ma'a énxet'ák melya'assáxma nak, eleyxek nahan chá'a eyaqmagkásekxak pók ma'a selyaqye apmassáseykha. 35 Kéméxcheyk chá'a kéxegke kólásekhohok ma'a énxet'ák apkelenmexeykha nak chá'a, tén han kóltaqmelchesek chá'a kélteméssesakxa, tén han kólmássesha chá'a aqsok kélagkok meyke kélhaxanma eyaqmagkásekxak mók ma'a aqsok kélmassáseykha. Keñe sa' awanhek katnehek ekyaqmageykekxa kéltáha enxoho xa, kóltéhek sa' nahan kéxegke Dios meyke ekhémo apketchek, ektaqmeleykha nak han chá'a apwáxok elanok ma'a énxet'ák megkésso nak chá'a ekxeyenma apwáxok, tén han ma'a élmasagcha'a nak apkeltémakxa. 36 Kólteme chá'a kéxegke apmopyósa kóllanok kélmók, ekhawo nak han aptémakxa apmopyósa henlanok ma'a Kélyáp.
Nágkólteme kélyekpelchémo aptémakxa kélmók
(Mt 7.1-5)
37 “Nágkólteme aqsa chá'a kélyekpelchémo aptémakxa kélmók, keñe sa' melyekpelkók nahan kéltémakxa kéxegke m'a Dios. Nagkólána aqsa chá'a kóllegássesagkohok kélmók, keñe sa' mellegássesagkók nahan kéxegkáxa m'a Dios. Nágkólyaqmagkásekxa aqsa chá'a apteméssesakxa kélmók, keñe sa' meyaqmagkásekxeyk nahan kéltémakxa kéxegke m'a Dios. 38 Kólmés sa' chá'a aqsok kélmók, keñe sa' Dios elmésagkok nahan kéxegkáxa aqsok. Elmésagkok sa' élláneykegkoho aqsok yágkentamáhak kélagkok, ekmohósamáxkoho, kélyaqhápeykegkoho tén han ekpalleyam la'a eñama ekláneyo. Cham'a ekwánxa enxoho chá'a kéxegke kélyetsáteyak aptémakxa kélmók, exnéshok sa' nahan apkelyetsátéyak kéltémakxa kéxegke m'a Dios.”
39 Apkeltennassegkek axta anhan Jesús se'e aqsok apyetcháseykekxoho nak. Axta aptemék se'e: “¿Apwancheya epékessesagkok apxega pók ma'a énxet meyke apaqta'ák xamo' nak? ¿Mepallegméya apqánet ma'a kañe' máxek? 40 Méko xama enxoho kélxekmósso apyeykhágweykmoho m'a ektáha nak chá'a apkelxekmósso: apsawhegwokmek agkok ektémakxa apkeltámésamap, exnágwakxohok ma'a ektáha nak apkelxekmósso.
41 “¿Yaqsa ektáha kéllano nak kéxegke kélyáxeg ekyéxaqxo pa'at nekha? ¿Yaqsa ektáha megkaxéna kéxegkáxa kélwáxok ekyetna ekyéxaqxo yámet nekha ekyawe? 42 Agkok kólyekpelchak kéxegke ekyetna yámet nekha ekyawe ekyéxaqxo, ¿Háxko katnehek kóléwának kóltéhek kólának kélyáxeg se'e: ‘Eyáxeg, heyho hana alekkesek ekyéxaqxo pa'at nekha ekyetna nak apaqtek’? ¡Kélmeyókásamáxkoho kélagko' nak kéltémakxa!, kóllek sekxók yámet nekha ekyawe ekyéxaqxo ekyetna nak kélaqtek, keñe sa' tásek katnehek kéllányo yaqwayam kóllekkesek pa'at nekha ekyéxaqxo m'a kélyáxeg.
Ekyexna chá'a keykpelchexkohok ma'a yámet
(Mt 7.17-20Mt 12.34-35)
43 “Méko xama yámet ektaqmela kasók ma'a ekyexna, méko nahan xama yámet ekmaso kataqmelek ma'a ekyexna. 44 Ekyexna chá'a keykpelchexkohok ma'a ekyókxoho yámet, megkanakxaxcheyk chá'a higo ekyexna eñama ektekkesso m'a yámet ekha nak am'ák; megkanakxaxcheyk nahan chá'a anmen yámet ekyexna eñama aptekkesso m'a pegke. 45 Aqsok ektaqmela chá'a exének ma'a énxet ektaqmela nak aptémakxa, hakte keytek aqsok ektaqmela m'a apwáxok, keñe m'a énxet ekmaso nak aptémakxa exének chá'a aqsok ekmaso, hakte keytek aqsok ekmaso m'a apwáxok. Hakte cham'a aqsok ekláneyo nak apwáxok énxet, apátog chá'a katyapwakxa'.
Tegma apowhak ekmaso apkelánamap tén han ektaqmalma apkelánamap
(Mt 7.24-27)
46 “¿Yaqsa ektéma kéltéma nak kéxegke sélanagkama, ‘Wesse', Wesse'’, keñe megkólláneya m'a sektémakxa nak sélanagkama? 47 Altennaksek sa' ko'o kéxegke aphawo m'a ektáha nak chá'a sey'eykekta ko'o, tén han apháxenmo nak chá'a sekpeywa, tén han apkelane nak chá'a m'a sektémakxa seyenagkama: 48 exhok ma'a xama énxet apmáheyól'a elának xama tegma, apkettawanyéssamól'a sekxók emetmok xapop, keñe epekkenek apowhak ekyennaqtéssamakxa m'a néten meteymog. Tekkek agkok yegmen ma'a wátsam, tégwokmek agkok chá'a yegmen élyaqyahayam ekyennaqte xa tegma nak, yawanchek kayawhésha, hakte tásek katnehek apkelánamap. 49 Keñe m'a ektáha nak apháxenmo sekpeywa, keñe melanyek ma'a sektáhakxa enxoho seyáneya, exhok ma'a xama énxet apkeláneya axta apxagkok néten xapop tén han meykel'a apowhak ekyennaqtésso; xama axta ekteyapma yegmen ma'a wátsam, tén han ektégweykmo chá'a élyaqyahayam ekyennaqte m'a tegma, apyaqnenmeyk axta, apketsagchamók apagko' axta anhan.”