Historia de José
1-2 Esta es la historia de Jacob, que vivió en la tierra de Canaán, donde antes su padre había vivido como extranjero.
Los sueños de José
Cuando José tenía diecisiete años, ayudaba a sus hermanos, los hijos de Bilhá y de Zilpá, a cuidar las ovejas. Pero José le contaba a su padre lo mal que se portaban sus hermanos.
3 Jacob amaba a José más que a sus otros hijos, pues había nacido cuando ya era muy anciano. Por eso le hizo una capa de muchos colores. 4 Pero sus hermanos lo odiaban, y ni siquiera le hablaban, pues veían que su padre lo quería más que a ellos.
5 Un día José tuvo un sueño. Cuando se lo contó a sus hermanos, ellos lo odiaron aún más, 6 pues les dijo:

—Anoche tuve un sueño, 7 y soñé que estábamos en medio del campo, atando el trigo en manojos. De repente, mi manojo se levantó y se quedó bien derecho, mientras los de ustedes lo rodeaban y se inclinaban ante él.

8 Sus hermanos protestaron:

—¡Ahora resulta que vas a ser nuestro rey y nuestro jefe!

Y por causa del sueño y por lo que decía, creció en ellos el odio que le tenían.
9 José tuvo otro sueño, y también se lo contó a sus hermanos. Les dijo:

—Fíjense que tuve otro sueño. Resulta que esta vez el sol, la luna y once estrellas, se inclinaban ante mí.

10 Cuando les contó este sueño a su padre y a sus hermanos, su padre lo reprendió, y le dijo:

—¿Qué clase de sueño es ese? ¿Quieres decir que tu madre y tus hermanos, y yo mismo, vamos a ser tus esclavos?

11 Y sus hermanos le tenían envidia, pero su padre trataba de entender el significado de sus sueños.
José es vendido como esclavo
12 Los hermanos de José habían llevado las ovejas de su padre a los pastos de Siquem. 13-14 Unos días después, Jacob le dijo a José:

—Ya sabes que tus hermanos están en Siquem, cuidando las ovejas. Quiero que vayas a ver si todo está bien, y que regreses a contármelo.

—Sí, papá, enseguida voy —le respondió.

José salió del valle de Hebrón, y llegó a Siquem, 15 pero no encontró a sus hermanos por ningún lado. Poco después lo encontró un hombre y le preguntó:

—¿Qué andas buscando?

16 José le respondió:

—Busco a mis hermanos y a sus rebaños. Tal vez usted pueda decirme dónde están.

17 Aquel hombre contestó:

—Hace días que se fueron. Alcancé a oír que se iban a Dotán.

José siguió buscando a sus hermanos, y allá los encontró. 18 Cuando ellos lo vieron acercarse, antes de que él llegara a donde ellos estaban, se pusieron de acuerdo para matarlo. 19 Unos a otros se decían:

«¡Vaya, vaya! ¡Aquí viene ese gran soñador! 20 Vamos a matarlo y a echarlo en uno de estos pozos, y diremos que algún animal feroz se lo comió. ¡Ya vamos a ver si se cumplen sus sueños!»

21-22 Al oír esto, Rubén trató de librar a José de sus hermanos, para luego llevárselo a su padre. Por eso les dijo: «No está bien que lo matemos. ¿Para qué matarlo? Si quieren, échenlo en este pozo del desierto; ¡pero no le hagan daño!»
23 Cuando José llegó a donde estaban sus hermanos, ellos le quitaron la capa que su padre le había hecho 24 y lo echaron al pozo, que estaba seco. Y Rubén se fue.
25 Los hermanos se sentaron a comer. De pronto vieron que se acercaba un grupo de comerciantes. Eran unos ismaelitas que venían de Galaad. Sus camellos estaban cargados de finos perfumes y hierbas de rico olor, que los ismaelitas pensaban vender en Egipto.
26 Judá entonces les dijo a sus hermanos:

«No ganamos nada con matar a nuestro hermano, y luego tener que mentir acerca de su muerte. 27 Nos conviene más vendérselo a estos ismaelitas. Después de todo, José es nuestro hermano; ¡es de nuestra propia familia!»

Esta idea les pareció bien, 28 así que cuando los comerciantes pasaron por allí, los hermanos de José lo sacaron del pozo y lo vendieron en veinte monedas de plata. Entonces los comerciantes se lo llevaron a Egipto.
29 Cuando Rubén regresó y vio que José ya no estaba en el pozo, rompió su ropa en señal de tristeza, 30 y luego fue a decirles a sus hermanos: «¡José ya no está en el pozo! Y ahora, ¿qué le voy a decir a mi padre?»
31 Mataron entonces un cabrito, y con la sangre del cabrito mancharon la capa de José. 32 Luego le llevaron la capa a Jacob, y le dijeron:

—¡Mira lo que encontramos! Nos parece que es la capa de tu hijo.

33 Jacob la reconoció, y lleno de dolor gritó:

—¡Sí, es la capa de mi hijo! ¡Seguramente algún animal feroz lo hizo pedazos y se lo comió!

34 Allí mismo Jacob rompió su ropa en señal de tristeza, se vistió de luto, y durante mucho tiempo lloró por la muerte de su hijo. 35 Todos sus hijos llegaron para consolarlo, pero él no quería que lo consolaran. Más bien, lloraba y decía que quería morirse para estar con José.
36 Cuando los comerciantes llegaron a Egipto, vendieron a José. Lo compró Potifar, que era un oficial del rey de Egipto y capitán de la guardia.
1 Apheykmek axta Jacob ma'a Canaán, apheykenxa axta nanók ma'a apyáp. 2 Keso ektémakxa axta apheykha Jacob apketchek se'e.
José tén han apkelpepma
Diecisiete apyeyam apagkok axta temék José apkeláneykencha'a m'a nepkések yetlo apkelpepma, étchek axta m'a Bilhá, tén han ma'a Zilpá, apkelmeykha naqsa axta m'a apyáp. Eltennássekxak axta chá'a apyáp José ekmaso apkeltémakxa m'a apkelpepma.
3 Apchásekhayók apagko' axta Israel ma'a José, axta kaxnók ma'a apkelpepma nak, hakte apwányamók axta aptemék Israel apteyékmo m'a. Apkelánessegkek axta han xama aptaxno apwenaqte aptaqmalma apagko'. 4 Apkelweteyak axta apkelpepma apchásekhayo apagko' apyáp ma'a José, axta kaxnók ma'a pók apketchek nak, aptaqnókek axta, massegkek axta ektaqmeleykha apkelpeywa elána'.
5 Wanméssek axta han José, apkeltennáseyha axta han ma'a apkelpepma, yágwokmók axta eyke aqsa aptaqnagko, 6 hakte axta aptáhak apkeláneya s'e:
—Kóleyxho sa' se'e, altennasha sa' ektáhakxa sekwanmagko. 7 Ewanméssek xeyk ko'o nélweynchámencha'a negyókxoho yókxexma, nennaqtétekxo m'a hótáhap apaktek kélyaqtónma; apkempákxeyk axta han néten ma'a sektéteykekxa axta ko'o hótáhap apaktek, appéwók axta apkenmeyncha'a, keñe m'a kélnaqtéteykekxa nak pók kéxegke, apkelaqnágko m'a neyáwa nak ko'o sektéteykekxa hótáhap apaktek, apkelháxahágkek axta han apmonye'.
8 Keñe axta apkelpepma aptáha apkelátegmowágko s'e:
—¿Apkeneykeya exchep etnehek wesse' apwányam egagkok, tén han hentemessásekxak kóneg negko'o?
Yágwokmók axta aqsa aptaqnawaya, apkeltennásencha'a m'a ektáhakxa apwanmagko.
9 Wanmeyásekxeyk axta makham mók aqsok José, apkeltennáseyha axta han apkelpepma. Aptáhak axta apkeláneya s'e:
—Ewanmeyásekxeyk ko'o makham mók aqsok, ekwet'ak xeyk ko'o sekwanmagko ekhem tén han pelten, tén han once yaw'a apkelháxahágko emonye' ko'o.
10 Apkeltennáseyha axta han apyáp José m'a apwanmagko, tén han ma'a apkelpepma, yetlókok axta han apyennaqtéssamo appeywa apyáp appaqhetchesa. Aptáhak axta apcháneya s'e:
—¿Yaqsa negwanmagko xa ektéma nak chá'a ekwanméssama? ¿Ólháxahagkoya negko'o apmonye' exchep, ko'o tén han egken, keñe han ma'a apkelpepma nak?
11 Apnathayak axta m'a apkelpepma, keñe axta apyáp megkayetyapweykmo élchetagkáseykha apwáxok xa aqsok nak.
José apyamasma ekha ekyánmaga m'a apkelpepma
12 Apkelmeyákxeyk axta José apkelpepma m'a Siquem, aptegyáseyncha'a pa'at ma'a apyáp apnaqtósso nepkések. 13 Aptáhak axta Israel apcháneya José s'e:
—Apháha apkelpepma m'a Siquem apkeláneyncha'a nepkések. Éltamhók eykhe emhagkok etyánegwakxohok ma'a.
—Axog sa' —axta aptáhak apchátegmowágko José.
14 Exeg sa' axta aptáhak Israel, elano sa' ektáhakxa apheykha m'a apkelpepma, tén han ma'a nepkések, keñe sa' éxyók makham hesantagkasek amya'a.
Apcháphássek axta Israel José apkeñama m'a xapop ekyapwate nak Hebrón, apwokmek axta José m'a Siquem, 15 keñe apxegánegwokmo m'a yókxexma nak. Apwet'ak axta eyke xama énxet, keñe axta apkelmaxneyáncha'a:
—¿Yaqsa apketama?
16 —Élyapma' élchetámak —axta aptáhak José apchátegmowágko. ¿Ya ey'ásegkok xép apkelyáqkasakxa nepkések ma'a?
17 —Apkelxegákxeyk xeyk makham se'e —axta aptáhak énxet—. Ekleg'ak xeyk ko'o peya elmahágkok ma'a Dotán.
Apxegkek axta José apkelchetama m'a apkelpepma, apkelwetágwokmek axta m'a yókxexma nak Dotán. 18 Makhawók axta apwet'ak apxegakmo m'a apkelpepma, apkelánekxeyk axta han apkelpeywa yaqwayam yaqhek amonye' apwayam ma'a aphágkaxa'. 19 Aptáhak axta chá'a apcháneya pók se'e:
—¡Cha'a apxegakmo ekwanméssamo nak chá'a aqsok! 20 Nók, agaqhek sa'; keñe sa' agaqxegkesek yámelchet, anxének sa' ektawa xama aqsok nawhak eklo. Keñe sa' agya'asagkohok háxko ektáhakxa m'a apwanmagko axta.
21 Xama axta apleg'a Rubén xa, apmeyókek axta apyáxeg, aptáhak axta s'e:
—Magaqhek sa'. 22 Nágkólyegkenches éma apagkok, kólaqxegkes aqsa m'a yámelchet ekyetna nak se'e meykexa nak énxet, nágkólássésses han apyempehek.
Aptemék axta appeywa Rubén xa ektáha nak, hakte apmakók axta ewagkasek teyp ma'a José, keñe éntemekxések makham ma'a apyáp; 23 xama axta apwokmo José m'a aphágkaxa axta apkelpepma, kéllekkessek axta aptaxno apwenaqte aptaxneykekxa axta, 24 appathetchek axta, tén axta apchaqxegkesa yámelchet, méko axta han yegmen ma'a, 25 keñe axta apheyncha'a aptókagko aptéyak.
Pelakkassek axta han apkelwet'a apkelxegakmo apkeleyweykekxa m'a ismaelitas, apkeleñama m'a Galaad, yetlo apkelpátegkesso axta han yányátnáxeg ma'a sokmátsa, tén han ma'a ekyókxoho élátsessamo nak élpaqneyam aqsok, yaqwayam elsakxak ma'a Egipto. 26 Keñe axta Judá aptáha apkeláneya apkelyáxeg se'e:
—Kaqhók agaqhek egyáxeg, tén han ampósek manxének ektáha negaqhe. 27 Agmések aqsa ekha ekyánmaga m'a ismaelitas, magaqhek sa', hakte egyáxeg egagko' negko'o xa.
Apkelyahákxók axta han aptáhakxa apkeláneya m'a apkelyáxeg. 28 Xama axta apkelwa'a apkelseykha aqsok madianitas ma'a aphágkaxa axta, aptekkessákxeyk axta apkelpepma José m'a kañe' yámelchet, apyenyókek axta ekha ekyánmaga apmésa m'a ismaelitas, veinte sawo selyaqye axta han ekyánmaga. Apyentamákxeyk axta José m'a Egipto.
29 Xama axta apteyánegwákxoho Rubén ma'a yámelchet nak, axta éteyágweykxak José m'a kañe' nak, apkelyepteyk axta aptaxno magkenatchesso élapwokmo. 30 Keñe axta apmeyánto makham ma'a aphágkaxa axta apkelyáxeg. Aptáhak axta apkeláneya s'e:
—¡Méko nak wokma'ák xeyk kañe' yámelchet! ¿Háxko sa' ko'o atnehek kaxwo'?
31 Apmeyk axta m'a José axta aptaxno apwenaqte, tén axta apkeltexneyncha'a yát'ay apketkok éma apagkok apchaqhe axta; 32 keñe axta kéláphássesa m'a apyáp, yetlo s'e apkelpeywa nak: “Negwetákxeyk negko'o s'e, elano sa'. ¡Apketche aptaxno apwenaqte kexa essenhan háwe'!”
33 Apyekpelchawók axta Jacob, tén axta aptáha s'e: “¡Cháxa, hatte aptaxno apwenaqte xa! Xama aqsok nawhak eklo chaqhak keñe ektawa.” 34 Keñe axta Jacob apkelyepta aptaxno, aptaxneykxeyk axta m'a apáwa nentaxneykekxohol'a apketsapma egmók, ahóxek axta apkelekxagweykha eñama apketsapma apketche. 35 Kelenxáneykmek axta eykhe kapeykessásekxak apwáxok ma'a apketchek apkelennay'a tén han kelwán'ák, mopmenyeyk axta eyke kólpeykessásekxak apwáxok; apkelekxagweykha axta aqsa apketamsama apketche, aptéma s'e: “Alenxanmohok sa' aqsa sélapwayam sétamso hatte, ekwokmoho sektahanyeykxo m'a apkelmaheykegkaxa nak apkeletsapma.”
36 Apyenyeykekxeyk axta han ekha ekyánmaga madianitas José m'a Egipto, apméssama xama énxet apwesey axta Potifar, apteme axta faraón apkeláneykha, wesse' apwányam nak Egipto, apteme axta sẽlpextétamo apkemha apmonye' apagkok.