El sueño de Nabucodonosor
1-2 En cierta ocasión, Nabucodonosor tuvo unos sueños muy extraños, y se quedó tan inquieto que ya ni dormir podía. Entonces mandó llamar a todos los sabios y adivinos que había en su reino, pues quería que le dijeran qué significado tenían sus sueños. Cuando esto sucedió, Nabucodonosor llevaba dos años de ser rey. Los sabios y adivinos se presentaron ante el rey, 3 y el rey les dijo:

—Tuve un sueño, y me preocupa no saber lo que significa.

4 Como los sabios hablaban arameo, le contestaron al rey en ese idioma:

—Nosotros estamos para servir a Su Majestad, y le deseamos muchos años de vida. Si Su Majestad nos cuenta su sueño, nosotros le diremos lo que significa.

5-6 El rey les contestó:

—Ya he tomado una decisión. Si ustedes me dicen lo que soñé y lo que el sueño significa, yo les daré muchos regalos y haré que todos les rindan honores. Pero si no me dicen lo que soñé, ni lo que el sueño significa, mandaré que los partan en pedazos y que conviertan sus casas en basureros. Más les vale, entonces, decirme lo que soñé y lo que quiere decir.

7 Los sabios volvieron a decirle:

—Si Su Majestad nos cuenta lo que soñó, nosotros le diremos lo que significa.

8-9 El rey les dijo:

—Creo que ustedes quieren ganar tiempo. Se están poniendo de acuerdo para decirme puras mentiras. Pero mi decisión no va a cambiar. Díganme qué fue lo que soñé, y así sabré que son capaces de decirme lo que significa. Si no me lo dicen, mandaré que los castiguen a todos.

10 Los sabios se defendieron:

—Nunca ningún rey, por más poderoso que fuera, les ha pedido a sus sabios y adivinos responder a algo tan difícil. Ni hay nadie en el mundo capaz de adivinar lo que Su Majestad quiere saber. 11 Tal vez los dioses podrían darle una respuesta, ¡pero ellos no viven en este mundo!

12 Al oír esto, el rey se enojó mucho y mandó que mataran a todos los sabios que vivían en Babilonia, 13 así que también buscaron a Daniel y a sus amigos, para matarlos.
Daniel le explica al rey su sueño
14 El jefe de los soldados del rey, que se llamaba Arioc, se dispuso a matar a todos los sabios de Babilonia, 15 pero Daniel fue a verlo, y con mucho tacto le preguntó por qué había ordenado el rey matar a todos los sabios.
En cuanto Arioc le explicó la razón de la orden, 16 Daniel fue a hablar con el rey y se comprometió a explicarle el significado del sueño. Pero le dijo que, para eso, necesitaba un poco más de tiempo. 17-18 Después fue a su casa, y allí les contó a sus amigos lo que pasaba. También les pidió que oraran a Dios por él, para que no les pasara nada ni a él ni a ellos, ni a los sabios de Babilonia.
19 Esa misma noche, Dios ayudó a Daniel y le aclaró el misterio del sueño. Entonces Daniel bendijo a Dios con estas palabras:

20 Dios mío,
solo tú eres sabio y poderoso.
¡Bendito seas por siempre!
21-22 Tú eres el Dios de la historia.
Todo en el mundo sucede
porque quieres que suceda.

A unos los haces reinar,
y a otros los quitas del trono.
Tú haces que los sabios entiendan
los misterios más profundos.
Donde tú te encuentras
no hay lugar para las sombras,
porque la luz eres tú.

23 A ti, Dios de mis padres,
te doy gracias y te alabo,
porque me has hecho entender
qué fue lo que el rey soñó.

24 Después de eso, Daniel fue a ver a Arioc y le dijo: «Antes de que mate usted a alguien, lléveme a ver al rey. Yo le voy a explicar lo que quiere decir su sueño».
25 Enseguida Arioc presentó a Daniel ante el rey, y le dijo: «Tengo aquí a un jovencito, de los que trajimos de Judá. Dice que él puede decir a Su Majestad lo que significa su sueño».
26 En Babilonia conocían a Daniel con el nombre de Beltsasar. Entonces el rey le dijo a Daniel:

—¿Así que tú vas a decirme lo que soñé, y lo que significa mi sueño?

27 Y Daniel le contestó:

—No hay ningún sabio ni adivino capaz de adivinar lo que Su Majestad quiere saber. 28-30 Yo mismo, no soy más sabio que nadie. Pero en el cielo hay un Dios que conoce todos los misterios.
»Mientras Su Majestad dormía, pensaba mucho en el futuro y comenzó a soñar. Pues bien, Dios ha hecho ver a Su Majestad, en esos sueños, lo que está por suceder. Y a mí, me ha dado a conocer el significado de esos sueños.
31 »Su Majestad soñaba que veía una estatua muy grande y fea, la cual le causaba mucho miedo. 32 La cabeza de la estatua era de oro puro, el pecho y los brazos eran de plata, el vientre y los muslos eran de cobre, 33 y las piernas eran de hierro. ¡Pero los pies eran de una mezcla de hierro y barro!
34 »Mientras Su Majestad contemplaba la estatua, una piedra que nadie arrojó vino rodando, golpeó a la estatua en los pies, ¡y la estatua se vino abajo! 35 Todos los metales de la estatua se hicieron polvo. Y enseguida vino un viento muy fuerte, y se llevó todo eso como si fuera paja. Nunca volvió a encontrarse nada de la estatua. Sin embargo, la piedra que golpeó la estatua llegó a ser una gran montaña. ¡Era tan grande que llenaba toda la tierra!
36-38 »Este sueño quiere decir que Su Majestad es el rey más poderoso de todos los reyes. Su Majestad es la cabeza de oro, pues el Dios del cielo lo ha hecho rey y le ha dado mucho poder y mucha honra. También le ha dado poder sobre toda la gente que vive en la tierra, y sobre todos los animales que hay en la tierra y en el cielo.
39 »Después de Su Majestad habrá otro rey, menos importante que usted. Luego vendrá un tercer rey, representado por el cobre, que dominará toda la tierra. 40 Por último, vendrá otro rey que tendrá la fuerza del hierro. Este rey vencerá a los otros reyes, así como el hierro vence a los otros metales.
41-42 »Su Majestad vio en su sueño que los pies de la estatua eran de hierro y de barro. Eso quiere decir que el último reino estará dividido. Será fuerte como el hierro, pero también será débil como el barro. 43 La mezcla de hierro y barro en sus pies quiere decir que este reino tratará de mantenerse unido. Para eso, habrá matrimonios entre las familias de diferentes reinos. Pero así como no es posible unir el hierro con el barro, tampoco será posible que ese reino se mantenga unido.
44 »Sin embargo, en esos días el Dios del cielo enviará a un rey que reinará para siempre, y al que nadie podrá vencer. Al contrario, será él quien destruya a los otros reinos. 45 Eso es lo que significa la piedra que nadie arrojó, y que destruyó la estatua.
»Su Majestad, esto es lo que el gran Dios quiere que usted sepa acerca del futuro. Tanto el sueño como su significado son verdad, y todo pasará como se lo he dicho.

46 Cuando el rey Nabucodonosor oyó esto, se arrojó al suelo con la intención de adorar a Daniel. Además, ordenó que le presentaran a Daniel ofrendas, como si Daniel fuera Dios. 47 Luego le dijo a Daniel:

—No hay duda. Tu Dios es el Dios de todos los dioses; ¡es el rey de todos los reyes! Él lo sabe todo, y por eso tú pudiste explicarme este sueño tan misterioso.

48 Enseguida, el rey le dio muchos regalos costosos, y además lo nombró gobernador de toda Babilonia y jefe de todos los sabios. 49 Entonces Daniel le pidió al rey que pusiera a sus amigos en puestos de mucha importancia. Y así Sadrac, Mesac y Abed-nego llegaron a ser administradores en Babilonia. Daniel, por su parte, se quedó en la corte del rey.
Wesse' apwányam Nabucodonosor apwanmagko
1 Apweteyak axta chá'a apwanmagko Nabucodonosor, ekweykmo axta apqánet apyeyam apteme wesse' apwányam, yetnakhassamók axta apwáxok xa apwanmagko nak, mopwanchek axta apmáheyo etyenek. 2 Tén axta apkeltamho kólnaqlósawakxések ma'a apkelyohóxma, apkelya'áseykegkoho nak chá'a aqsok ekpowásamaxche', énxet ekha apmopwancha'a, yaqwayam enxoho elpékessásekxak xa ektémakxa nak apwanmagko. Apkelxegkek axta xa énxet'ák nak apchaqnágweykxo m'a nápaqtók wesse' apwányam, 3 aptáhak axta apkeláneya s'e:
—Ekwet'ak axta xama sekwanmagko, yetnakhásawók agko' han ewáxok séltamho eykhe ay'asagkoho'.
4 Aptáhak axta ekha apmopwancha'a apcháneya wesse' apwányam arameo appeywa s'e:
—¡Megkamassegwomek sa' apteme wesse' apwányam! Hẽltennés sa' negko'o ektémakxa chá'a apwanmagko xép wesse', negko'o nentáha nak xép apkeláneykha, keñe sa' óltennaksek chá'a ektémakxa.
5 —Keso sekmakókxa ko'o atnehek se'e —axta aptáhak wesse' apwányam apchátegmowágko—: Sa' agkok héltennásak kéxegke aqsok sewanmésso tén han ektémakxa, wának sa' kólyaqtennagkok kólteméssesek kélnápakha'a apketkók, meteymog ektaháneykekxa mók sa' etnekxak ma'a kélxanák nak. 6 Éltennássek sa' agkok aqsok sewanmésso, tén han ektémakxa m'a sekwanmagko, kólxawak sa' aqsok kélxawe naqsa sélmésso ko'o, kelwesse'e sa' kóltamhagkok, tén han ekha kéláyo. Héltennés kaxwók yaqsa aqsok sewanméssama chá'a, héltennásekxa sa' ektémakxa.
7 Aptáhak axta apchátegmowágkokxo makham énxet'ák ekha apmopwancha'a s'e:
—Hẽltennés sa' aqsok ekwanméssama chá'a wesse' apwányam, óltennássekxak sa' negko'o ektémakxa.
8 —Ekya'ásegkók ko'o kéxegke peya kólwenaqtésagkok —axta aptáhak apchátegmowágko wesse' apwányam—, hakte kélleg'ak yaqwánxa atnehek. 9 Sa' agkok héltennásak ma'a aqsok sewanmésso, katnehek sa' kélyókxoho kéxegke m'a sektáhakxa exchek séláneya, hakte kélheyásawók mók kélpeywa yaqwayam hélyexanchesha ko'o, tén han héltennaksek ma'a ekmowána amya'a nak, kélhaxneyk ayaqmagkassók mók yaqwánxa atnehek. Héltennés kaxwók sekwanmagko, keñe sa' ay'asagkohok ko'óxa kélmowána hélpékessásekxak ektémakxa.
10 Aptáhak axta apkelátegmowágko énxet'ák ekha apkelmopwancha'a s'e: Méko xama enxoho keso nélwanmeygkaxa, apmopwána eltennaksek xép xa apkeltamho nak ey'asagkohok wesse' apwányam. Melmaxnagkók xama enxoho wesse' apwányam énxet ekha nak apmopwána tén han apya'áseykegkoho nak aqsok ekpowásamáxche' xa ekhawo nak xa aqsok nak, cham'a ekha nak kéláyo, tén han ekha apyennaqte. 11 Askehek ampékásekxak ma'a aqsok apkeltémo nak xép ey'asagkoho wesse' apwányam, méko xama énxet apwanchek eltennaksek, wánxa m'a aqsok kéláyókxa nak; ¡makke kaxneykha nepyeseksa énxet'ák ma'a!
12 Aplókók apagko' axta han wesse' apwányam apleg'a xa, tén axta apkeltamho kólnápekxak apyókxoho ekha apkelmopwancha'a nak ma'a Babilonia. 13 Xama axta ekpenchásexko ekxénamaxche yaqwayam kólnápekxak ma'a apyókxoho ekha nak apkelmopwancha'a, kélyentawákxeyk axta han Daniel yetlo apkelxegexma'a yaqwayam kólnápekxa'.
Daniel apkelpékessáseykekxa apwanmagko wesse' apwányam
14 Tén axta Daniel appaqhetchessákxo yetlo apkeláneykegkoho aptáhakxa appeywa m'a Arioc, apkemha apmonye' apagkok axta m'a wesse' apwányam, appenchesa axta aptáhakxa yaqwayam elnápekxak ma'a ekha nak apkelmopwancha'a. 15 Aptáhak axta apkelmaxneyáncha'a s'e:
—¿Yaqsa kexa ektáha aptáha nak appeywa wesse' apwányam apkeltamho katnehek xa aqsok ekyentaxno nak?
Apkeltennásekxók axta Arioc ektáhakxa. 16 Tén axta Daniel apya'aweykxo m'a wesse' apwányam, apkeltamho egkeyásekxak sekxók makham mók ekhem yaqwayam enxoho epékessásekxak ektémakxa m'a apwanmagko, tén han eltennásekxak ektémakxa. 17 Keñe axta apmeyákxo apxagkok apkeltennássekxo m'a apkelxegexma'a, cham'a Ananías, Misael tén han Azarías, 18 yaqwayam enxoho elmaxnak yának epasmok ma'a Dios apha nak néten, elmaxneyha m'a aqsok megkólya'áseyak nak, yaqwayam enxoho metekyewekxeyk xamo' ma'a ekha nak apkelmopwancha'a apheykha nak ma'a Babilonia. 19 Kélxekmóssek axta han Daniel axta'a ektémakxa xa aqsok megkólya'áseyak nak, tén axta Daniel apkelteméssesa apcheymákpoho m'a Dios apha nak néten, 20 aptáha appeywa s'e:

“Kólpeykeshok sa'
chá'a Dios apwesey
meyke néxa',
hakte apagkok
ma'a ektémakxa
nak negya'áseyak,
tén han ekha negmowána.
21 Cham'a apyaqmagkasso
chá'a ektémakxa ekhem ma'a
tén han ektémakxa nak
chá'a aqsok ekteyapma;
cham'a apnegkenma chá'a
kelwesse'e apkelwányam,
tén han apkelántekkesso chá'a,
cham'a apkelmeyáseyak
chá'a apkelmopwancha'a
m'a ekha nak chá'a
apkelmopwancha'a,
tén han apkelya'áseyak chá'a
aqsok ma'a apkelya'áseyak
nak chá'a aqsok.
22 Cha'a senxekmósso
chá'a aqsok ekmáske
nak agya'asagkoho',
tén han ekpowásamáxche nak;
hakte apweteyak
ma'a ekhéyak nak
ekyáqtésakxa exma,
yetnegkek xamo'
ma'a élseyéxma nak.
23 Ekméssek ko'o exchep
ekxeyenma ewáxok
Dios apagkok axta m'a
élyapmeyk nano',
élteméssessek han
apcheymákpoho,
hakte ekha
sekya'áseyak etnéssessók
tén han sekyennaqte;
ey'assásegwokmek kaxwók
ma'a sélmaxneya exchek:
ey'assásegwokmek ma'a
ekyetnakhassamo nak
apwáxok wesse' apwányam.”

24 Keñe axta apya'aweykxo Daniel ma'a Arioc, natámen xa, cham'a apkeltamho axta elnápekxak wesse' apwányam ma'a ekha nak apkelmopwancha'a apheykha nak Babilonia. Aptáhak axta apcháneya s'e:
—Ná elnáhap aqsa sekxók ekha nak apkelmopwancha'a. Héntemekxa sa' ko'o m'a aphakxa nak wesse' apwányam, altennaksek sa' ko'o ektémakxa m'a apwanmagko.
25 Yetlókok axta han apyentameykekxa Arioc, Daniel ma'a aphakxa nak wesse' apwányam Nabucodonosor, aptáhak axta apcháneya wesse' apwányam se'e:
—Ekwet'ak ko'o xama énxet nepyeseksa m'a judíos kélnaqleykenta axta s'e, yaqwayam eltennaksek ektémakxa m'a apwanmagko wesse' apwányam.
26 Tén axta wesse' apwányam aptáha apcháneya m'a Daniel, mók apwesey nak han Beltsasar:
—¿Apwancheya exchep héltennaksek aqsok sewanmésso, tén han ektémakxa?
27 Apchátegmowágkek axta Daniel:
—Méko xama énxet ekha nak apmopwána, tén han apya'áseykegkoho nak aqsok ekpowásamáxche, tén han apkeltámésamap nak aptegye apmopwána, tén han apwetayo nak chá'a aqsok yaqwánxa katnehek, apmopwána eltennaksek aqsok magya'áseyak apkeltamho nak xép ey'asagkohok wesse'. 28 Apheyk eyke xama Dios ma'a néten, senxekmóssamo nak ektémakxa aqsok magya'áseyak, apya'assásegwokmek xép yaqwánxa katnehek egmonye' wesse'. Altennaksek sa' xép ektémakxa apwanmagko, wesse', tén han aqsok apwete neyseksa apteyenma: 29 Kelchetamchek axta kexa exchep apwáxok yaqwánxa katnehek egmonye' neyseksa apyetno néten apyetnamakxa, wesse', apya'assásegwokmek xép aqsok magya'áseyak ma'a senxekmóssamo nak chá'a aqsok megkólya'áseyak. 30 Élxekmóssek ko'óxa xa aqsok megkólya'áseyak nak, háwe eykhe eñama sekmowána ahagko' aqsok nepyeseksa m'a apyókxoho énxet'ák nak, yaqwayam altennásekxohok ektémakxa apwanmagko eyke exchep wesse', tén sa' ey'ásegwók ma'a ektémakxa axta chá'a élchetamso apwáxok.
31 “Wanméssek axta exchep énmeyncha'a apmonye' kéleykmássesso ekyawe agko', tén han élyenma, ekmaso agko' anlano'. 32 Sawo ekyátekto ekmomnáwa agko' axta han apqátek ma'a kéleykmássesso nak; sawo ekmope élmomnáwa axta m'a agkenyek, tén han aktegák; sawo ekyexwase axta m'a awokmo', tén han ayay'ák; 33 keñe sawo élyentaxno m'a axchakkok; sawo ekyentaxno axta han chá'a m'a nekhaw'ék amagkok, keñe axta yelpa' m'a mók nekha nak. 34 Neyseksa apkelányo axta exchep wesse', ekyettelegwánto xama meteymog eñama m'a egkexe nak meykexho ekyega, tégwa'akteyk axta amagkok ma'a kéleykmássesso nak, kelpáxqátawók axta, nekha'a étkók axta temessásak. 35 Ánek agko' axta tamhákxak ma'a sawo ekyentaxno, yelpa', sawo ekyexwase, sawo ekmope tén han ma'a sawo ekyátekto ekmomnáwa nak, ektémól'a kataxchek ma'a ekmexanmakxal'a exma, kélchexakkassamakxal'a chá'a apyempe'ék ma'a hótáhap apaktek, kelsókek axta éxchahayam meyke eyeymomáxche'. Keñe m'a meteymog ektégweykta axta m'a kéleykmássesso, ektamhákxo m'a meteymog émha ekyawe, eksawheykekxoho axta ekyókxoho xapop.
36 “Cháxa apwanmagko exchep xa. Alpékessásekxak sa' kaxwók ektémakxa apwanmagko wesse'. 37 Wánxa xama exchep apteme wesse' apwányam nepyeseksa m'a kelwesse'e apkelwányam nak, hakte Dios apha nak néten apmésso exchep ma'a aptémakxa nak wesse' apwányam, tén han ekha apmopwána, apyennaqte, tén han ekha kéláyo, 38 keñe han apkeláneykha ekyókxoho yókxexma apheykegkaxa nak énxet'ák, aqsok nawha'ák tén han náta; cha'a apmésso ekyókxoho aqsok yaqwayam elanha wesse', apyetchesamakpoho nak ma'a kéleykmássesso apqátek sawo ekyátekto ekmomnáwa nak. 39 Etyepekxak sa' makham pók wesse' apwányam neptámen xép wesse', mexók sa' eyke exchep, keñe sa' etépekxak makham pók wesse' apwányam aptáhakxa nak apqántánxo, aphémo sawo ekyexwase sa' etnehek, esawhekxohok sa' apkeláneykha ekyókxoho keso náxop. 40 Keñe sa' etépekxak makham pók wesse' apwányam aptáhakxa nak cuatro, exhok sa' apyennaqte m'a sawo ekyentaxno; sa' etnéssesek emasséssók ekyókxoho aptamheykegkaxa nak kelwesse'e apkelwányam ma'a pók kelwesse'e nak, ektémakxal'a chá'a sawo ekyentaxno kamasséssók ekyókxoho aqsok.
41 “Apwet'ak axta han xép xama nekha amagkok ekteme yelpa' tén han aphék, keñe han ma'a mók nekha nak ektáha sawo ekyentaxno; cháxa ekyetchesamaxkoho peya kayeptaxchek neyseksa apchókxa nak, kayhek sa' katnehek xama nekha', ektémól'a sawo ekyentaxno, hakte apwet'ak xép wesse' ekyepetcheykekxo sawo ekyentaxno m'a yelpa' nak. 42 Sawo ekyentaxno axta han nekha aphék ma'a amagkok nak, tén han yelpa', cháxa ekyetchesamaxkoho peya katnehek xama nekha apchókxa ekyennaqte, tén han ekyelqamáxkoho. 43 Cháxa ektémakxa nak apwete wesse' ekyepetcheykekxa sawo ekyentaxno m'a yelpa' nak, sa' katnehek elpaxqeykpekxak elmagkok chá'a etnahagkok apnaqteyegka'a apkeláneykha nak chá'a apchókxa s'e aptémakxa nak wesse' apwányam; mopwanchek sa' eyke chá'a épetchekxak pók, ektéma nak sawo ekyentaxno kólyepetchásekxak ma'a yelpa'. 44 Epekkenek sa' xama apchókxa megkólmowána nak kólmasséssók ma'a Dios apha nak néten, neyseksa aptamhéyak apkelwesse'e apkelwányam xa apkelwesse'e nak, memek sa' xama enxoho m'a pók wesse', kamasséssók sa' ekyókxoho mók apkelókxa nak, megkamassegwomek sa'. 45 Cháxa ekyetchesamaxkoho meteymog apweteya axta exchep xa wesse', ekyettelegweykento axta eñama m'a néten egkexe, meykexho axta eykhe ekyega; ektemessásekxo axta ánek agko' ma'a sawo ekyentaxno, sawo ekyexwase, yelpa', sawo ekmope tén han sawo ekyátekto ekmomnáwa. Apxekmóssegkek xép Dios meyke nak ekhémo, yaqwánxa katnehek egmonye' wesse'. Naqsók ma'a ektémakxa nak apwanmagko, ekpékessásawók han séltennasso.”
46 Yetlókok axta han apkeltekxekxo aptapnák xapop wesse' apwányam Nabucodonosor apkenmágkaxa m'a Daniel, aphaxeyk axta ekwokmoho aptekxekwa'akto nápat xapop, keñe axta apkeltamho kóllanaksek kélnaqtósso ektekyawa, tén han aqsok ánek ekmátsa nak ekpaqneyam éten agkok. 47 Tén axta aptáha apcháneya Daniel se'e:
—Naqsók agko' apteme apwányam apagko' Dios kélagkok nak kéxegke neyseksa m'a ekyókxoho aqsok kéláyókxa nak; kelwesse'e apkelwányam Wesse' apagkok, senxekmóssamo nak chá'a aqsok megkólya'áseyak nak, hakte xeyep apwet'ak xa aqsok megkólya'áseyak nak.
48 Tén axta wesse' apwányam apteméssesa ekyawe kéláyo m'a Daniel, apkelméssek axta ekxámokma agko' aqsok apkelmésso naqsa éltaqmalma; apteméssessek axta han apkeláneykha apchókxa m'a Babilonia, keñe han apkemha apmonye' nepyeseksa apyókxoho ekha nak apkelmopwancha'a xa apchókxa nak.
49 Apkelmeyásegkek axta han wesse' apwányam apkeltamheykha éltaqmela m'a Sadrac, Mesac tén han Abed-negó, cham'a Babilonia, eñama apkelmaxnéssesso m'a Daniel. Keñe axta Daniel aphákxo m'a aphakxa nak wesse' apwányam.