Actemaclha apcanamaclha Moisés
1 Quellhip enlhitaoc Israel. Elaylhojo apcanamaclha najan apcascamaclha Dios, coo alhta sillhicmoscama quellhip yoyam elyiplovcasojo. Elhnam sat quellhip yoclhilhma alhnancoc, cotnejic sat Dios apmescama, aplhanma ilhnic nat napatavo ningilyeyjamcaa, yoyam ellhovamcoc quellhip. 2 Noelvinaticsojo nasa, noelyavaticsojo nasa siyanamaclha. Noelyitnocjas nasa apcanamaclha Dios siltimnascama mataa quellhip. 3 Apquilvitac alhta quellhip aptomjaclha Dios Apyimtalhnamo, payjoc Baal-peor. Apticyovquic alhta moclhama apquiltomja apquilayo quilaycmasquiscama Baal. 4 Am alhta eticyavac quellhip apquiltomja apquilayo Dios mepqui apquilvatseycaoc. 5 Alyascasingvocmec alhta quellhip apcanamaclha najan apcascamaclha Dios, yoyam elyiplovcasojo quellhip yoclhilhma alhnancoc apquilvoycamlha sat. 6 Elyiplovcasojo quellhip, noelyitnocjas nasa apcanamaclha. Elyasamcojoc sat metnaja apquiltemolhama, acyitna quellhip actemaclha apquilyascamco najan apquilyicpilquemo. Eltimjic sat apquillhenacpo quellhip: ¡Apquilyascamco najan apquilyicpilquemo nac as enlhitaoc! — sat eltimjic. 7 ¿Apnam ya mocjam poc enlhitaoc as nalhpop, apquiltomja Visqui Apyimtalhnamo apquilmasma apancaoc, apno singmasma nincoo Dios Apyimtalhnamo, apjalhenmo ningilmalhnancama? 8 ¿Apnam ya mocjam poc enlhitaoc as nalhpop, acyitna apcanamaclha najan apcascamaclha acpeyvomo, acno sillhicmoscama quellhip quilhvo nac jay? Ayinayc coo, paj. 9 Eltamilsojo quellhip, noncolvonquim nasa asoc apquilvitay quellhip. Noelvatsaoc nasa apquilyiplovquiscama acmam apquilvalhoc quellhip. Elyascasingvom sat apquitquic quellhip najan aptovana quellhip — nic nat aptomjac Moisés.
Netin inquilhe Horeb
10 Aptomjac nic nat Moisés: —Apnam alhta quellhip napato Dios Apyimtalhnamo payjoc inquilhe acvinatem Horeb. Aptomjac alhta Dios seyanya coo: Ingyansiclha sat apyovoclhojo enlhitaoc Israel, yoyam elaylhojo sicpayvam. Elyasingvomoc sat actemaclha selayo aclhamoclhojo acnim apquileyvam. Elyascasingvomoc sat apquitquic, yoyam elvajanamcoc najan eltamsacpoc maa — alhta aptomjac Dios. 11 Apquilyoclhec alhta quellhip inquilhe acvinatem. Apquilvitac alhta quellhip talha alayvom nitnoc anco, alantiyapma inquilhe. Inquilpaysacmoc alhta yipjopay lhalhma anco. 12 Inlingalhquic alhta appayvam Dios naysicsa talha acvanyam. Apquillinga inyicje appayvam, eyca am elvitayac Dios apyovoclhojo. 13 Apyascasingvocmec alhta Dios actemaclha ningmiyovmalhca, aplhanma diez mandamientos singanamaclha acnatalhesomalhca anit mataymong nicjaa. Apcanama alhta, yoyam elyiplovcasojo quellhip. 14 Ayanyalhquic alhta coo oyascasingvomoc quellhip singanamaclha najan singascamaclha, yoyam elyiplovcasojo mataa quellhip yoclhilhma apquilvoycamlha.
Actemaclha quilaycmasquiscama acyitsomalhca dios
15 Inlingalhquic alhta appayvam Dios naysicsa talha acvanyam netin inquilhe acvinatem Horeb. Am elvitayac quellhip Dios apyovoclhojo. Elavojo quellhip, noelquinatquis nasa quellhip. 16 Noellana nasa quilaycmasquiscama quellhip acyitsomalhca enlhit najan acyitsomalhca quilvana. 17 Noellana nasa quilaycmasquiscama acyitsomalhca ninatoscama najan acyitsomalhca nata, 18 najan acyitsomalhca quilasma najan moc asoc alpilhyevaycam nalhpop. 19 Apquilvitac sat ancoc acnim najan piltin najan apyová, noeltime nasa apquilayo. Dios Apyimtalhnamo nic nat apquillana apyovoclhojo apyová, yoyam elvita enlhitaoc lhalhma anco. 20 Apyinyovcasquic nic nat yoclhilhma Egipto Dios, apquilantipquiscama apnaycam quellhip naysicsa talha acvanyam. Colhic sat allaná quellhip apyisponcama Dios: apquilvisay quellhip apquilmolhama Dios. 21 Naso, aplovquic alhta Dios Apyimtalhnamo, ayinyema alhta apquilsilhnanomap apanco quellhip. Aplhenquic alhta mepqui apyeycajascaoc Dios, movmejec sat yoclhilhma tap vatsam Jordán. Mopalhavomejec sat yoclhilhma actamila, cotnejic apancaoc quellhip. 22 Nasoc lhaja, ongvitsapoc sat coo as yoclhilhma mepqui sicpalhaviyam tap vatsam Jordán. Quellhip eyca elmilanic sat vatsam Jordán, eltimjic sat apancaoc as yoclhilhma actamila anco. 23 Elavojo quellhip. Noncolvonquim nasa macmasmaclha quellhip. Noellaná nasa quilaycmasquiscama najan moc apquilyitquiscama quellhip, apmasma mataa Dios Apyimtalhnamo, prohibido yoyam ellaná quellhip. 24 Am colcac apvalhoc Dios as asoc. Colhojoc sat aplom pac Dios talha acvanyam acsovjomo alnapma — nic nat aptomjac Moisés.
25 Aptomjac nic nat Moisés apquilanya: —Elvitac sat quellhip apquitquic najan aptovana. Apquilvanacmec sat ancoc maa, apquillanac sat ancoc quilaycmasquiscama eltimjic apquilayo. Elvoc sat Dios, apvita inlhojo apquiltemaclha apquilmapsomcaa. 26 Olhenic sat coo acvisay netin najan as nalhpop, actomja alvitaycamco. Melhnamejec sat quellhip acvoncaclhojo yoclhilhma alhnancoc tap vatsam. Comascoc sat apquileyvam quellhip, eticyoc sat apyovoclhojo quellhip. 27 Colhic sat ayilhpanquisa quellhip nipyesicsa enlhitaoc lhalhma anco metnaja apquiltemolhama. Elaymacpoc sat apcanito nipyesicsa quellhip. 28 Eltimjic sat apquilayo quellhip quilaycmasquiscama ayinyema enlhit apquillanay. Alvisay quilaycmasquiscama allanomalhca yamit, moc allanomalhca mataymong. Mepqui ataoc quilaycmasquiscama, mepqui ajaycaoc, mepqui atong yoyam cotoc, mepqui ayinamam. 29 Elquitmoc sat quellhip Dios Apyimtalhnamo naysicsa alquitamsama apquilvalhoc najan alipvoyam apquilvalhoc quellhip, elvitangvomoc sat maa. 30 Ellingamcoc sat acyimtalhnama quellhip. Elyanmongsic sat quellhip moc apquilvalhoc, yoyam elilyejiclhojo Dios. 31 Aptasi nac Dios Apyimtalhnamo aptomja apquimlaycmo. Metvacsejec sat maa, meyinyovejec sat maa. Coyitnam sat apatic Dios aplhanma ilhnic nat mepqui apyeycajascaoc napatavo apquilyeyjamcaa quellhip.
32 Apquilvitac quellhip aptamjaycam simpilapquiscama alyivey ayinyema Dios. ¿Invitalhqui ya as asoc apquillanay nic nat Dios as nalhpop najan enlhit aptiyascam? Ayinayc coo paj. Elilmalhna sat quellhip lhalhma anco as nalhpop, yoycamlha alvitamalhca aptamjaycam simpilapquiscama, acno apquilvitay quellhip quilhvo nac jay. 33 Apnam enlhit metnaja apquiltemolhama quellhip. ¿Apquillinga ya as enlhitaoc appayvam apanco Dios, ayinyema talha acvanyam, mepqui alhta apquilitsepma? Quellhip alhta apquillinga. 34 ¿Aplhenacpe ya poc Dios, aptomja apquilyacyescama apquilmolhama nipyesicsa enlhitaoc lhalhma anco? ¿Apquillingamco ya acyimtalhnama? ¿Apquilvita ya asoc simpilapquiscama najan monquinatquiscama najan apquilnapomacpilha, acyiplomo apmopvan aptamjaycam Dios? Invitalhquic alhta nipyesicsa quellhip apnaycam yoclhilhma Egipto. 35 Innec alhta allhicmosa quellhip, yoyam melyascamejec quellhip Dios apvamlha pac lhama, aptomja nasoc anco, mepqui poc Dios. 36 Apquillingac alhta quellhip Dios appayvam ayinyema netin, yoyam elyiplovcasojo. Apquilvitac alhta quellhip talha acvanyam as nalhpop. Apquiljalhnoc alhta quellhip appayvam apanco Dios ayinyema talha. 37 Apcasicjavoc nic nat Dios apquilyeyjamcaa quellhip. Apquilyacyesquic nic nat Dios aptovana niptamin, apquilyinyovquisa ilhnic nat yoclhilhma Egipto, acyiplomo apmopvan apanco. 38 Apyinyovcasquic nic nat Dios apquilaoclha enlhitaoc appintalhnama najan apquilyimnatem, am elhno quellhip. Eltimjic sat quellhip apancaoc as yoclhilhma, apquilvitay quellhip quilhvo nac jay.
39 Elyasamcojo quellhip, colhen mataa apquilvalhoc, Dios apvamlha pac lhama apna netin najan as nalhpop. Paj poc yoyam ontimjic ningayo. 40 Elyiplovcasojo apcanamaclha najan apcascamaclha siltimnascama quellhip quilhvo nac jay. Colhic sat actamilaycam apquilvalhoc quellhip najan aptovana as yoclhilhma apquileyvomaclha quellhip aclhamoclhojo años, ayinyema Dios — nic nat aptomjac Moisés.
Tingma ningyilhanmeycam
41 Apquilyacyesquic nic nat Moisés tres tingma apquilyilhanmeycam enlhit, payjoc vatsam Jordán actiyapmaclha acnim. 42 Yitnec sat ancoc apmatnam enlhit mepqui amyaa, mepqui aplom aptomja apcajem, mepqui apquinmelhaycam siclho. Incaymalhquic ingyinyejic lhama tingma, yoyam evomsacpoc tap. 43 Apvisay tingma Beser payjoc yoclhilhma actamopeycaoc apquileyvomaclha apquilmolhama Rubén. Poc tingma apvisay Ramot yoclhilhma Galaad apquileyvomaclha apquilmolhama Gad. Poc tingma apvisay Golán yoclhilhma Basán, apquileyvomaclha napocja apquilmolhama Manasés.
Amyaa diez mandamientos
44 Eycaso apquillhicmoscama Moisés, aplingascama ilhnic nat napatavo apquilmolhama Israel. 45 Acyovoclhojo singanamaclha najan singascamaclha ayinyema Dios natamin apquilyamasma yoclhilhma Egipto. 46 Apnam nic nat mocjam alvata, ningatoc tingma Bet-peor, payjoc vatsam actiyapmaclha acnim. Siclhoc nat apvisqui maa Sehón nipyesicsa apnaymacoc amorreos. Apvisqui tingma pac nic nat Hebrón. Apmacpec nic nat apvisqui Sehón naysicsa apquilimpocjay Moisés najan apnaymacoc israelitas, apquilantiyapma siclhoc nat yoclhilhma Egipto. 47 Apquilnaclhec nic nat israelitas as yoclhilhma najan moc yoclhilhma apanco apvisqui Og de Basán. Apcanit nic nat apquilviscaa nipyesicsa amorreos, apquileyvomaclha vatsam Jordán, payjoc actiyapmaclha acnim. 48 Ayenmo ilhnic nat apquileyvomaclha Aroer, nicja vatsam ayitcoc acvisay Arnón, acvaycmo inquilhe acvisay Sirión, moc acvisay Hermón. 49 Acvaycmo ilhnic nat yoclhilhma Arabá, vatsam Jordán actiyapmaclha acnim. Acvaycmo ilhnic nat mocjam Mar Rojo, ningiltimem Yingmin Apac Acvanyam. Ningatoc maa inquilhe acvinatem acvisay Pisga.
Moisés exhorta a la obediencia
1 »Ahora, pueblo de Israel, oigan los estatutos y decretos que voy a enseñarles, para que los pongan por obra, y vivan y entren en la tierra que les da el Señor, el Dios de sus padres, y tomen posesión de ella.
2 No añadan ni quiten una sola palabra de lo que yo les mando, sino cumplan los mandamientos del Señor su Dios, que yo les ordeno observar.
3 Con sus propios ojos han visto ustedes lo que el Señor hizo en Baal Pegor, y cómo el Señor su Dios destruyó de en medio de ustedes a todos los que se fueron tras Baal Pegor.
4 Pero todos ustedes, los que siguieron al Señor su Dios, todavía siguen con vida.
5 Miren, yo les he enseñado los estatutos y decretos que el Señor mi Dios me mandó enseñarles, para que los cumplan en la tierra en la cual van a entrar para tomar posesión de ella.
6 Cumplan con ellos, pónganlos por obra, porque esta es su sabiduría y su inteligencia a los ojos de los pueblos, los cuales oirán todos estos estatutos y dirán: “Ciertamente, este es un pueblo sabio y entendido; es una gran nación.”
7 Porque ¿dónde hay una gran nación, cuyos dioses estén tan cerca de ellos como lo está de nosotros el Señor nuestro Dios en todo lo que le pedimos?
8 Y ¿dónde hay una gran nación, cuyos estatutos y juicios sean justos, como lo es toda esta ley que hoy les expongo?
La experiencia de Israel en Horeb
9 »Por lo tanto, ten cuidado. Ten mucho cuidado de no olvidar nada de todo lo que tus ojos han visto. Que no se aparten de tu corazón en ningún momento de tu vida. Al contrario, enséñales esto a tus hijos, y a los hijos de tus hijos.
10 Aquel día que estuviste delante del Señor tu Dios en Horeb, el Señor me dijo: “Reúne al pueblo, para que yo les haga oír mis palabras. Las aprenderán, para que me teman todos los días que vivan sobre la tierra, y para que las enseñen a sus hijos.”
11 Ustedes se acercaron y se pusieron al pie del monte, y el monte ardía en medio de una espesa nube y de gran oscuridad, mientras el fuego llegaba hasta los cielos.
12 Entonces, desde el fuego el Señor habló con ustedes, y ustedes oyeron su voz y sus palabras, pero aparte de oír su voz, no vieron ninguna figura.
13 Entonces él les dio a conocer su pacto, el cual les mandó poner por obra, es decir, los diez mandamientos, y los escribió en dos tablas de piedra.
14 En aquella ocasión, a mí también me ordenó el Señor enseñarles a ustedes los estatutos y sentencias, para que los pusieran por obra en la tierra de la cual van a tomar posesión.
Advertencia contra la idolatría
15 »El día que el Señor les habló desde el fuego ustedes no vieron ninguna figura. Así que tengan mucho cuidado,
16 para que no se corrompan al hacerse esculturas, o imágenes de alguna figura, o efigies de hombres o mujeres,
17 o figuras de los animales que hay en la tierra, o figuras de las aves que cruzan los aires,
18 o figuras de los animales que se arrastran por el suelo, o figuras de los peces que hay en el agua debajo de la tierra.
19 No vaya a ser que levantes los ojos al cielo y, al ver el sol y la luna y las estrellas, y todas las huestes celestiales, sientas el impulso de inclinarte ante ellos y adorarlos. Todos ellos los ha concedido el Señor tu Dios a todos los pueblos debajo de los cielos;
20 en cambio, a ustedes el Señor los tomó y los sacó de Egipto, de ese horno de hierro, para que sean su propio pueblo, como en efecto hoy lo son.
21 »Por culpa de ustedes el Señor se enojó contra mí, y juró que yo no cruzaría el Jordán ni entraría en la bella tierra que el Señor su Dios les da en propiedad.
22 Así que yo no cruzaré el Jordán, sino que voy a morir en esta tierra; pero ustedes sí lo cruzarán, y tomarán posesión de esa bella tierra.
23 Tengan cuidado de no olvidarse del pacto que el Señor su Dios estableció con ustedes. No se hagan ninguna escultura ni imagen de todo lo que el Señor su Dios les ha prohibido,
24 pues el Señor su Dios es un fuego consumidor; es un Dios celoso.
25 »Si después de haber engendrado hijos y nietos, y de haber pasado su vida en la tierra, llegan ustedes a corromperse y hacerse esculturas o imágenes de alguna cosa, y hacen enojar al Señor su Dios por hacer lo malo delante de sus ojos,
26 pongo hoy por testigos al cielo y a la tierra de que muy pronto ustedes serán totalmente borrados de la tierra por la cual cruzan el Jordán para tomar posesión de ella. No estarán en ella mucho tiempo sin que sean destruidos.
27 El Señor los esparcirá entre los pueblos, y un reducido número de ustedes quedará entre las naciones a las cuales el Señor los lleva.
28 Allí ustedes servirán a dioses de madera y piedra, hechos por manos humanas, incapaces de ver, oír, comer ni oler.
29 »Pero si estando allí buscas al Señor tu Dios, lo hallarás, siempre y cuando lo busques con todo tu corazón y con toda tu alma.
30 En los últimos días, si te encuentras angustiado y afectado por todas estas cosas, si te vuelves al Señor tu Dios, y oyes su voz,
31 él no te abandonará ni te destruirá, ni se olvidará del pacto que hizo con tus padres, porque el Señor tu Dios es un Dios misericordioso.
32 »Pregunta ahora si en los tiempos pasados, antes de que tú vivieras, o desde el día que Dios creó al hombre sobre la tierra, si de un extremo del cielo al otro ha ocurrido algo tan grande como esto, o se supo de algo así.
33 ¿Acaso algún pueblo ha escuchado la voz de Dios hablarle desde el fuego, como la has oído tú, y seguir con vida?
34 ¿O ha intentado Dios venir y sacar a una nación de en medio de otra nación, y hacerla suya con pruebas y señales, y con milagros y guerra, y con mano poderosa y brazo extendido, y hechos aterradores, como lo hizo el Señor su Dios en Egipto con ustedes, ante sus propios ojos?
35 A ti, Israel, se te ha mostrado esto, para que sepas que el Señor es Dios, y que no hay otro fuera de él.
36 Desde los cielos te hizo oír su voz, para enseñarte; sobre la tierra te mostró su gran fuego, y en medio del fuego has oído sus palabras.
37 Fue tal su amor por tus padres que los escogió a ustedes, la descendencia de ellos, y con su presencia y gran poder los sacó de Egipto,
38 y delante de ustedes expulsó a naciones más grandes y fuertes que ustedes, para introducirlos en la tierra de la que hoy les da posesión.
39 »Israel, aprende y reflexiona hoy en tu corazón que el Señor es Dios, lo mismo arriba en el cielo que abajo en la tierra, y que no hay otro Dios.
40 Cumple con sus estatutos y sus mandamientos, los cuales hoy te ordeno cumplir, para que te vaya bien, a ti y a tus hijos después de ti, y prolongues tus días sobre la tierra que el Señor tu Dios te da para siempre.»
Ciudades de refugio al oriente del Jordán
41 Moisés apartó tres ciudades en la ribera oriental del Jordán, hacia la salida del sol,
42 para que pudiera huir allá quien, sin proponérselo y sin mediar antes enemistad con su prójimo, cometiera un homicidio, pues huyendo a una de estas ciudades el homicida podría salvar su vida.
43 Para los rubenitas apartó Beser, que estaba en el desierto, en la llanura; para los gaditas apartó Ramot, en Galaad; y para los de Manasés apartó Golán, en Basán.
Recapitulación de la ley
44 Esta es la ley que Moisés expuso a los hijos de Israel,
45 y estos son los testimonios, los estatutos y los decretos que, cuando salieron de Egipto, Moisés comunicó a los hijos de Israel
46 en este lado del Jordán, en el valle que está delante de Bet Pegor, ya en territorio de Sijón, el rey de los amorreos que reinaba en Jesbón, y al cual Moisés derrotó cuando salieron de Egipto. Y los hijos de Israel
47 tomaron posesión de su tierra y de la tierra de Og, el rey de Basán. Estos dos reyes amorreos estaban en la ribera oriental del Jordán, y su territorio iba
48 de Aroer, en la ribera del arroyo Arnón, hasta el monte Sión, que es Hermón,
49 y por todo el Arabá, en la ribera oriental del Jordán, hasta el mar del Arabá, en la falda del monte Pisga.