Piensa antes de actuar
1 Querido jovencito,
si algún amigo te pide
que respondas por él
y te comprometas
a pagar sus deudas,
2 no aceptes ese compromiso,
pues caerás en la trampa.
3 No dejes que tu amigo te atrape;
¡mejor ponte a salvo!
Te recomiendo que vayas a verlo
y le ruegues que no te comprometa.
4 Que no te agarren de tonto;
5 mejor ponte a salvo,
como huyen del cazador,
las aves y los venados.
No seas perezoso
6 ¡Vamos, joven perezoso,
fíjate en la hormiga!
¡Fíjate en cómo trabaja,
y aprende a ser sabio como ella!
7 La hormiga no tiene jefes,
ni capataces ni gobernantes,
8 pero durante la cosecha
recoge su comida y la guarda.

9 Jovencito perezoso,
¿cuánto más seguirás durmiendo?,
¿cuándo vas a despertar?
10 Te duermes un poco,
te tomas la siesta,
tomas un descansito
y te cruzas de brazos…
11 ¡Así acabarás
en la más terrible pobreza!
No seas mentiroso
12 Hay gente mala y sinvergüenza
que anda contando mentiras;
13 para engañar a los otros,
guiña el ojo,
apunta con los dedos,
y hace señas con los pies.
14 Esa gente solo piensa hacer lo malo,
y siempre anda provocando pleitos.
15 Por eso la desgracia
vendrá sobre ellos de repente;
cuando menos lo esperen,
serán destruidos sin remedio.
No provoques peleas
16 Hay seis clases de gente,
y puede añadirse una más
que Dios no puede soportar:
17 La gente orgullosa,
la gente violenta,
la gente mentirosa,
18 la gente malvada,
la gente ansiosa de hacer lo malo,
19 la gente que miente en un juicio,
y la que provoca pleitos familiares.
Cuidado con la mujer infiel
20 Querido jovencito,
cumple al pie de la letra
con los mandamientos de tu padre
y con las enseñanzas de tu madre.
21 Grábatelos en la memoria,
y tenlos siempre presentes;
22 te mostrarán el camino a seguir,
velarán tu sueño mientras duermes,
y hablarán contigo cuando despiertes.
23 Los mandamientos y las enseñanzas
son como una lámpara encendida;
la corrección y la disciplina
te mostrarán cómo debes vivir;
24 te cuidarán de la mujer infiel,
que con palabras dulces te convence.
25 No pienses en esa malvada;
no te dejes engañar por su hermosura
ni te dejes cautivar por su mirada.
26 Por una prostituta
puedes perder la comida,
pero por la mujer de otro
puedes perder la vida.

27 Si te echas brasas en el pecho,
te quemarás la ropa;
28 si caminas sobre brasas,
te quemarás los pies;
29 si te enredas con la esposa de otro,
no quedarás sin castigo.

30 No se ve mal que un ladrón
robe para calmar su hambre,
31 aunque si lo sorprenden robando
debe devolver siete veces
el valor de lo robado;
a veces tiene que pagar
con todas sus posesiones.
32-33 Pero el que se enreda
con la mujer de otro
comete la peor estupidez:
busca golpes,
encuentra vergüenzas,
¡y acaba perdiendo la vida!
34 Además, el marido engañado
da rienda suelta a su furia;
si de vengarse se trata,
no perdona a nadie.
35 Un marido ofendido
no acepta nada a cambio;
no se da por satisfecho
ni con todo el oro del mundo.
Ani rejerovia oime raẽvare
1 Che ra'y,
reme'ẽ ramo ne ñe'ẽ
nde rapicháre,
térã rejerovia oime raẽvare,
2 ne ñe'ẽ voi nemoñuhãne.
Nde juru rupiete re'a
ha repytáma ipo guýpe.
3 Kóicha ejapo, che ra'y,
rejei haguã ipo guýgui:
“Eñesũ henondépe,
ha ani reheja rei chupe.
4 Ani reheja ho'a nde rehe
topehýi,
ha reñeno reke.
5 Guasúicha repo ñuhãgui,
guyráicha reveve ijapihágui.”
Ani ne ate'ỹ
6 Nde ne ate'ỹva,
tereho tahýi raitýpe,
emaña hese kuéra,
ha ne arandúta.
7 Ha'e kuéra ndahuvichái,
ndaipóri uru hi'ári kuéra,
térã chupe kuéra omyakãva.
8 Ára hakúpe
ha oñemono'õ aja kóga,
ombyaty hembi'urã.
9 Nde ne ate'ỹva,
Araka'e piko repáyta?
Araka'e piko repu'ãta?
10 “Erambi'imi, ha upéi eke.
Embojo'a nde po ne akã guýpe
ha epytu'u”.
11 Mondaháicha
tekotevẽ ho'áta nde ári,
kyse ipópe guáicha.

12 Heko añávante
oiko oñe'ẽ rei hapicháre.
13 Omaña sayke, heko rei,
ha he'ívape oporombotavyse.
14 Ivaíva mante ipy'ápe
oguereko,
ha opa rupi oporomoingo vaipa.
15 Upévare,
peichaháguinte oñehundíne,
peteĩ tesa pirĩme
oikopáne hese.
Ñandejára mbopochyha
16-19 Siéte mba'e oime
Ñandejárape ombopochýva:
ojejapóva ha ijapúva,
oporojuka reíva,
oporomoñuhãva,
omboja reíva hapicháre,
oporomoingo vaíva
ha hembiapo vaisénteva voi.
Myakãratĩ rehegua
20 Che ra'y,
ejapóke nde ru rembipota,
aníke nde resarái
nde sy remimbo'égui.
21 Ereko mante
nde py'a pýpe,
ha mbo'ýicha emoĩ nde ajúri.
22 Umíva ne sãmbyhýne,
oñangarekóne nde rehe
reke aja, ha repay rire,
oñemongetáta ne ndive.

23 Tembiapoukapy niko
tataindy,
temimbo'e katu oporohesape.
Ha umi mba'e ojapóva
oikovéne opa ára.
24 Nde pe'áne kuña vaígui,
ha nde rapicha rembireko
ijuru he'ẽvagui.
25 Ani rehecha ramo iporãha,
anítei hesa rory nemoñuhã.
26 Kuña vai oñeme'ẽ ramo
oimeháicha rei,
omendáva ombohypa nde rekove.
27 Ikatu piko oime okai'ỹre
ojatapýva hapypa'ũme?
28 Ikatu piko oime okai'ỹre
tata rehe opyrũva?
29 Péicha avei oñenóva
hapicha rembireko ndive.
Ojapo ramo upéva,
ndojeheja rei chéne chupe.
30 Mondaha noñemotĩri
omondárõ iñembyahýigui,
31 ojekuaárõnte
omyengoviáne hetaitevépe
ha opa oguerekóva ome'ẽne.
32 Omendáva ndive oikóva
naiñakã porãi,
ha ipo rupi oñehundi.
33 Ojeja'o ha oñenupãne,
ha oñemotĩháre oikovéne.
34 Hakate'ỹva hembirekóre
ipochýne,
ha ndéve, ndejuhuhápe,
ndoheja rei chéne.
35 Mba'eve reikuave'ẽva
naiporã mo'ãi chupe,
heta hetave ramo jepe.