Jacob ekxeyenma apwáxok exyánegkesek Labán
1 Aplegayak axta chá'a Jacob apkelpaqméteykencha'a Labán apketchek, aptéma chá'a apxeyenma s'e: “Apkelmomchek Jacob ma'a ekyókxoho aqsok ektáha axta apagkok ma'a egyáp nak negko'o, cháxa ekteméssessama nak ekxákma aqsok apagkok.” 2 Apwetayak axta han Jacob ekmassama ektaqmeleykha chá'a apwáxok apkelányo m'a Labán, ektéma axta chá'a m'a nanók axta. 3 Keñe axta Wesse' egegkok aptáha apcháneya Jacob se'e: “Emyekxa sa' makham ma'a apchókxa aphakxa nak ma'a apyáp, apheykegkaxa nak ma'a apnámakkok, sekxegexma sa' atnehek.”
4 Apkeltamhók axta kóltennássekxak Raquel tén han Lía m'a Jacob, yaqwayam enxoho kalmahagkok ma'a yókxexma, aphakxa axta apkelyáqkasa nepkések, 5 aptáhak axta apkeláneya s'e:
—Ekyekpelchágwokmek ko'o kélyáp nak kéxegke ekmassama ektaqmeleykha apwáxok sélányo, ektéma axta m'a nanók axta; sekxegexma eyke chá'a ko'o ektemék ma'a Dios apagkok nak táta. 6 Kélya'ásegkok kéxegke sektamheykencha'a chá'a sélánéssama aqsok ma'a kélyáp nak, yetlo sekwasqápeykekxoho, 7 kélya'ásegkok han setwáseykegkoho chá'a, apxeyenma chá'a eyánmagkasek ekwánxa sektamheykha keñe meyánmagkasek chá'a. Makke yahayók ko'o Dios hetnéssessamhok exma ekmaso agko' ma'a; 8 aptemék agkok chá'a appeywa s'e: ‘Ayánmagkasek sa' ko'o aptamheykha m'a seknaqtósso apkelpeysameykha nak’, apyókxoho apkelwán'ák axta han chá'a epalchesagkok apketkók apkelpeysameykha; aptemék agkok han chá'a appeywa s'e: ‘Ayánmagkasek sa' élpéwayam nak apyempe'ék’, apyókxoho axta han epalchesagkok chá'a apketkók ma'a élpéwayam nak apyempe'ék. 9 Cháxa aptémakxa axta Dios apkelyementamoma apnaqtósso yaqwayam ko'o hélmések.
10 “Ewanméssek axta ko'o sekwet'a yát'ay apkennawók apchápxegáncha'a apkelwána, élpéwayam apyempehek axta m'a tén han apkelpeysameykha, cham'a ekhem apkeláneykxal'a chá'a apkelwán'ák ma'a kélnaqtósso. 11 Ewóneyha axta ko'o Dios apchásenneykha sekwanmagko, axta ektáhak ko'o seyátegmowágko s'e: ‘Keso sekha s'e.’ 12 Aptáhak axta Dios apchásenneykha seyáneya s'e: Elano sa', étak sa' apyókxoho apkelennay'a apkelápxegeykha apkelwán'ák élpéwayam nak aptáxama, tén han ma'a apkelpeysameykha, hakte ekweteyak ko'o ekyókxoho m'a apteméssessamakxa nak Labán. 13 Ko'o Dios sekxekmowásamáxkoho axta exchep ma'a Betel, apteméssessamakxa axta exchep ekpagkanamaxche m'a meteymog, segkéssamakxa axta han appeywa ekmámnaqsoho. ¡Yempekxa néten! Etyep se'e yókxexma nak, emyekxa makham ma'a apchókxa apteyeykemxa axta.”
14 Keñe axta Raquel tén han Lía ektáha élátegmowágko s'e:
—Méko eyke negko'o kaxwók aqsok yaqwayam ólxewekxak ma'a egyáp apxagkok nak, cham'a apketsapa sa'. 15 Máxa mók nekha néleñama aqsa enteméssessók, ẽlchexakhamchek han ekha ekyánmaga, keñe apmeykencha'a m'a segyánmaga axta yaqwayam hẽlmok xép. 16 Negko'o egagkok ma'a ekyókxoho aqsok tén han egketchek, apkelyementameykekxa axta Dios ma'a egyáp nak negko'o. Elána' sa' ekyókxoho m'a aptáhakxa enxoho apcháneya m'a Dios.
Jacob apteyapma Padán-aram
17-18 Apkelnaqtamáha axta Jacob peya emyekxak makham ma'a Canaán, aphakxa axta m'a apyáp Isaac, apkelchenátchessek axta yányátnáxeg ma'a apketchek, tén han apnaqteyegka'a, apkelsókek axta ekyókxoho aqsok apagkok ekyetnakxa nak, apxegkek axta náxop appakhégko m'a aqsok apnaqtósso, apkelxawe axta eñama ekyánmaga aptamheykha m'a Padán-aram. 19 Kelyentamáxkok axta han Raquel élmenyexchesa aqsok apcháyókxa yáp Labán apmahágko mók nekha apkelyeseságko nepkések apnaqtósso. 20 Cháxa ektémakxa axta Jacob apyexamakpoho apxegánegkessama m'a Labán, énxet arameo, meyke apkeltennasso. 21 Apxeganakmek axta yetlo ekyókxoho aqsok apagkok ekyetnakxa nak, yohók axta apyeykhákxo m'a wátsam Éufrates, apxegkek axta apmahágko m'a élámhakxa nak meteymog Galaad.
Labán apchamhéyak Jacob
22 Ántánxo ekhem axta han entáhak apleg'a Labán apxeganakmo m'a Jacob. 23 Apkemhágkek axta yetlo apkelxegexma'a m'a apnámakkok nak. Siete ekhem axta entáhak aptahanyeykxo m'a élámhakxa nak meteymog Galaad. 24 Wanméssek axta han Labán apya'awa Dios xa axta'a nak, aptáha apcháneya s'e: “Ná epaqhetches aqsa ekmaso Jacob.”
25 Aptahanyekxeyk axta Labán Jacob ma'a élámhakxa nak meteymog Galaad, appakxenweykenxa axta m'a Jacob. Cha'a appakxenwánxa axta han Labán ma'a yetlo apnámakkok, 26 aptáhak axta Labán apcháneya Jacob se'e:
—¿Yaqsa ektáha aptáha nak xa ektáha nak? ¿Yaqsa ektáha sélyexancháseyncha'a nak? Máxa neyseksa kempakhakma élmomaxche aptemessásak apnaqlókmo m'a étchek nak ko'o. 27 ¿Yaqsa ektáha sélyexancháseyncha'a, tén han sexyánegkesa nak meyke séltennasso? Kaxtemék axta séltennasso, apeykásekxohok axta yetlo ekpayheykekxoho ewáxok, tén han yetlo kélpáwasso m'a kéltekpaga nak, tén han arpa. 28 Megyahayók alpetsesekxohok ma'a étchek, tén han étawán'ák. ¡Máxa ekyeyháxma aptemék! 29 Ewanchek xeykhe ko'o atnéssessamhok exma ekmaso kélyókxoho kéxegke, apyáp Dios apagkok xeyke epaqhetchásak ko'o axta'a exchek, aptáha seyáneya s'e: ‘Ná epaqhetches aqsa ekmaso Jacob.’ 30 Appekheykha axta exchep emyekxak ma'a apyáp apxagkok, la'a apkexyeykmo nak, ¿yaqsa eyke ektéma sélmenyexchessama nak aqsok seyáyókxa'?
31 Aptáhak axta Jacob apchátegmowágko Labán se'e:
—Eyáyak axta eyke ko'o. Xeyenmeyk axta ewáxok énnaqtések apyempehek hélyementemekxak ma'a apketchek. 32 Yetneyk sa' agkok enxama negko'o élmá xa aqsok apcháyókxa nak xép, ¡tásek kamátog! Ennámakkok sa' etnehek apweteykegkoho: héltennés sa' ekyetna enxoho aqsok apagkok xép ko'o, keñe sa' esakxa'.
Axta eyke ey'ásegkok Jacob élmenyexma Raquel ma'a aqsok kéláyókxa nak.
33 Aptaxneyk axta Labán ma'a Jacob appakxanma, tén axta apmeyákxo han ma'a Lía axta ekpakxanma, keñe axta aptaxnegwákxo han ma'a ánet élásenneykha axta ekpakxanma, axta eyke elwetákxak ma'a aqsok apcháyókxa nak. Xama axta aptepa m'a ekpakxanma nak Lía, aptaxnegwákxeyk axta m'a Raquel axta ekpakxanma, 34 kelmákxeyk axta Raquel ma'a aqsok kéláyókxa nak, kelnegkónchessek axta kóneg yányátnáxeg kéltahanchesso, heyk axta m'a néten. Apkellexcháha axta apkelchetama Labán ma'a ekyókxoho kañe' nak Raquel ekpakxanma, axta eyke elwetákxa'. 35 Keñe axta Raquel ektáha s'e:
—Táta, ná elaw aqsa magwampákxo enxoho néten apmonye', ekyenyawákxeyk ko'o sekto sakhem.
Apkelchetamchek axta eykhe Labán ma'a aqsok apcháyókxa, axta eyke elwetákxa', 36 tén axta aplawa Jacob, aptáhak axta apcháneya Labán se'e:
—¿Yaqsa aqsok magwaqhawo ko'o sélana? ¿Yaqsa may'assáxma sélana sémheykmo nak? 37 Apkellexcháha ekyókxoho aqsok ahagkok, ¿yaqsa aqsok apwet'a éleñama m'a apxagkok nak? ¡Enegkenwata sa' se'e nápaqta'awo nak apnámakkok, tén han ma'a énámakkok nak ko'o, yaqwayam sa' elxének yaqsa ekpayhawo ektáhakxa s'e egqánet nak, ko'o tén han xép! 38 Veinte apyeyam axta ko'o sektemessáseykha exchep, axta yetsapmak apwáxok apketkok xama enxoho m'a nepkések aptósso, tén han yát'ay; axta atókassók han xama enxoho nepkések apkennawók aptósso nak; 39 axta aseykentegkessók han chá'a xama enxoho aptósso aqsok nawhak eklo eyaqhe, ayaqmagkásekxak axta aqsa chá'a pók ma'a apketsapma nak; kelmenyexáxcheyk axta agkok chá'a apnaqtósso ekhem tén han axta'a, yának axta chá'a exchep ayaqmagkásekxak mók. 40 Wahaxchek axta chá'a ko'o ekmexanma; keñe axta'a wahaxchek apmopsamáge, ¡mowanchek axta chá'a amáwhok atyenek! 41 Veinte apyeyam axta sekha ko'o apxagkok, keso setnamakxa axta ko'o s'e: ektamheykha axta ko'o catorce apyeyam yaqwayam almok ma'a ánet apketchek; keñe axta seis apyeyam sektamheykha yaqwayam almok ma'a aqsok apnaqtósso nak; apxeyenmeyk axta chá'a eyánmagkasek, keñe meyánmagkasek chá'a. 42 Kaxtemék axta metne sekxegexma ko'o m'a Dios apagkok nak Abraham, cham'a Dios apkelpeykessamo nak chá'a táta Isaac, naqsók axta heyáphaksek meyke segkésso xama aqsok. Apweteyak eyke Dios ma'a seklegeykegkoho, tén han ektémakxa ekteyapma sektamheykha, nénxa eltennásak xeyk agkok xép eyesagko aptémakxa m'a axta'a exchek.
Jacob tén han Labán aphéssamo mók apkelpaqhetchásamákpoho
43 Aptáhak axta Labán apchátegmowágko Jacob se'e:
—Étchek ko'o s'e kelán'ák nak; étawán'ák han se'e wokma'ák apketkók nak; seknaqtósso han ma'a nepkések nak. ¡Ekyókxoho aqsok apwet'a nak xép se'e, ahagkok ko'o! ¡Mowanchek ko'o alyementemekxak kaxwók xép ma'a étchek nak, tén han étawán'ák élwete nak! 44 Émpoho; anlának sa' ekhémo mók nélpaqhetchásamáxkoho, xép tén han ko'o, yaqwayam sa' katnehek ekxénweykekxoho chá'a egwáxok negko'o s'e egqánet nak ekyetna nélpaqhetchásamáxkoho.
45 Apmeyk axta Jacob xama meteymog, apkenegkáseyha axta ektémól'a meteymog kélchenegkessól'a, 46 aptáhak axta apkeláneya apnámakkok se'e:
—¡Kólánchesekxa meteymog!
Apyókxoho axta apcháncháseykxak meteymog, yaqwayam ethanchásekxak mók ekhéyak, axta aptókagkok han aptéyak ma'a nekha axta aptahanchásekxexa mók meteymog. 47 Appeywa apagko' axta han aptemessásak ekwesey Labán xa yókxexma nak ektéma nak se'e: “Jegar Sahadutá” keñe axta Jacob apteméssesa ekwesey “Galaad” appeywa apagko' axta han ma'a. 48 Keñe axta Labán aptáha s'e:
—Keso meteymog kéltahanchásekxo nak mók sakhem, ektáha ekxénweykekxoho chá'a egwáxok, keso egqánet nak.
—Axta keñamak kélteméssessama ekwesey Galaad xa yókxexma nak, 49 Mispá axta han kélteméssessók mók ekwesey, hakte axta aptáhak Labán se'e:
—Wesse' egegkok sa' henlanha s'e egqánet nak, cham'a magweteykekxo enxoho egmók, 50 Apnaqtawásegkók sa' agkok xép étchek, essenhan apkelmákxo enxoho makham mók kelán'ák, méko sa' eykhe katnehek segweteykegkoho negyeseksa negko'o, Dios sa' eyke etnehek apweteykegkoho.
51 Aptáhak axta makham Labán apcháneya Jacob se'e:
—Keso meteymog kéláncháseykekxa s'e, tén han meteymog kélchenegkesso sénegkesso exchek ko'o negyeseksa s'e egqánet nak, 52 sa' katnehek sẽltennasso chá'a negko'o yaqwayam enxoho magyeykhék chá'a, yaqwayam annaqtawássesha apheykha m'a egnámakkok. 53 Dios apagkok nak ma'a apyáta' Abraham tén han áta' nak ko'o Nahor, sa' etnehek segyekpelchémo negyeseksa negko'o.
—Tén axta Jacob apmésa appeywa m'a Dios, apkelpeykessamo axta chá'a m'a apyáp Isaac. 54 Yetlókok axta han apchaqhe aptósso Jacob ma'a néten egkexe nak, apkeláneyáha axta apnámakkok etáswak ápetek. Aptókagkek axta m'a apyókxoho nak, apnaqtenchek axta han axta'a m'a néten egkexe nak.
55 Keñe axta axto'ók apxatakha'a Labán, apkelpetsesagkokxeyk axta m'a aptawán'ák nak, tén han apketchek; apkelmaxnéssessek axta apkeltamho epasmok Dios, tén axta aptaqháwo makham apchókxa.
Jacob huye de Labán
1 Los hijos de Labán decían que Jacob se había hecho rico gracias a su padre. 2 Jacob se enteró de esto, y también notó que la actitud de Labán hacia él había cambiado. 3 Entonces Dios le dijo: «Vuelve a la tierra de tus padres, donde vive tu familia. Yo te ayudaré en todo».
4 Jacob mandó a decirles a Raquel y a Lía que fueran a verlo al campo donde estaba cuidando sus ovejas. 5-7 Allí les dijo:

—Su padre ya no me trata como antes. Ustedes saben bien que yo he puesto todo mi empeño en servirle. Sin embargo, él siempre me ha hecho trampa, y varias veces me cambió el sueldo. Pero el Dios de mi padre no me negó su ayuda, ni le permitió hacerme daño. 8 Al contrario, si Labán decidía pagarme con animales manchados, todos los rebaños tenían crías manchadas. Y si decidía pagarme con animales rayados, todos los rebaños tenían crías rayadas. 9 Así es como Dios le ha quitado al padre de ustedes su ganado, y me lo ha dado a mí.
10 »Una vez tuve un sueño. En ese sueño las ovejas estaban en celo, y pude ver que los carneros eran de piel rayada y manchada. 11-12 También oí que Dios me dijo: “Ya he visto lo mal que te trata tu suegro. Por eso, si te fijas, verás que todos los carneros que se aparean con las ovejas son rayados y manchados. 13 Yo soy el Dios que se te apareció en Betel, donde derramaste aceite sobre una piedra y me hiciste una promesa. Apártate de Labán, y regresa a Canaán, que es donde tú naciste”.»

14 Raquel y Lía le respondieron:

—Nosotras no podemos ya esperar que nuestro padre nos dé ninguna herencia, 15 pues nos considera unas extrañas. No solo nos vendió como cualquier mercancía, sino que también se aprovechó de lo que trabajaste por nosotras. 16 Toda la riqueza que Dios le ha quitado a nuestro padre, es nuestra y de nuestros hijos. Así que haz todo lo que Dios te diga.

17-19 Ese día, mientras Labán fue a cortar la lana de sus ovejas, Raquel le robó a su padre los ídolos de la familia. Luego Jacob hizo que sus esposas y sus hijos se montaran en camellos. También juntó sus rebaños y todas las riquezas que había ganado en Padán-aram, y se puso en marcha hacia Canaán, donde vivía su padre Isaac. 20-21 Se fue con todo lo que tenía, y engañó a Labán al no decirle que se iba. Luego de cruzar el río Éufrates, se fue hacia los cerros de Galaad.
Labán persigue a Jacob
22 Al tercer día Labán supo que Jacob se había ido, 23-25 así que salió a perseguirlo, acompañado de sus parientes. Siete días después lo alcanzó en los cerros de Galaad, donde Jacob había acampado. Allí también acamparon Labán y sus parientes. Pero una noche Dios se le apareció a Labán en un sueño, y le dijo: «Labán, no le digas nada a Jacob».
26 Sin embargo, Labán le dijo a Jacob:

—¿Por qué me has engañado? ¿Por qué has tomado a mis hijas como si fueran prisioneras de guerra? 27 ¿Y por qué huiste sin decirme nada? Si me hubieras avisado, yo habría hecho una fiesta para despedirte. 28 ¡Lo que has hecho es una locura! ¡Ni siquiera un beso me dejaste darles a mis hijas y a mis nietos! 29 Ganas no me faltan de hacerles daño, pero anoche el Dios de tu padre me ordenó que no te dijera nada. 30 Si tanto te urgía volver a la casa de tu padre, no tenías por qué robarte mis dioses.

31-32 Como Jacob no sabía que Raquel se los había robado, le contestó:

—La verdad, tuve miedo de que me quitaras a tus hijas por la fuerza. En cuanto a tus dioses, pasa y busca tú mismo. Si encuentras algo tuyo entre lo mío, te lo puedes llevar. Y si alguien aquí tiene tus dioses, no quedará con vida. Nuestros parientes son testigos.

33 Labán entró en la tienda de campaña de Jacob, y luego en la tienda de Lía y de las dos esclavas, pero no encontró nada; finalmente entró en la de Raquel. 34-35 Pero Raquel había puesto los ídolos bajo la montura del camello, y se había sentado sobre ellos, por eso le dijo a su padre: «No se enoje si no me levanto, pero es que estoy con mi menstruación».
Y así, aunque Labán buscó y rebuscó por toda la tienda, no pudo encontrar sus ídolos. Al verlo buscar por todos lados, 36 Jacob se enojó y le reclamó:

—¿De qué se me acusa? ¿Cuál es mi delito, que me has perseguido como a un criminal? 37 Ya has revisado todo lo que tengo, ¿y qué encontraste que sea tuyo? A ver, ponlo aquí, delante de nuestros parientes, para que ellos nos den su opinión.
38 »En los veinte años que he vivido contigo, jamás me comí un solo carnero de tus rebaños, ni tus ovejas ni tus cabras perdieron sus crías. 39 Si alguna fiera mataba una oveja, yo te la pagaba; y si en el día o en la noche alguien se robaba un animal, tú me lo cobrabas. 40-41 Los veinte años que viví en tu casa los pasé en las peores condiciones: ahogándome de calor en el día, y muriéndome de frío en la noche, ¡y hasta el sueño se me iba! Catorce años trabajé para ti por tus dos hijas, y seis años por tus rebaños, ¡y más de una vez me rebajaste el sueldo! 42 ¡Qué bueno que el Dios de mi abuelo Abraham me brindó su ayuda! El Dios de mi padre Isaac fue bueno conmigo, pues me vio cansado y afligido, y anoche te reprendió. Si Dios no lo hubiera hecho, tú me habrías despedido sin nada.

43 Labán respondió:

—Estas mujeres son mis hijas, estos niños son mis nietos, y estas ovejas son de mis rebaños. ¡No hay aquí nada que no sea mío! ¡Pero tampoco puedo hacerles daño! 44 Mejor hagamos un trato que nos comprometa a los dos.

45 Entonces Jacob tomó una gran piedra para hacer una columna, 46 y les ordenó a sus parientes recoger más piedras. Ellos así lo hicieron, y luego de amontonarlas alrededor de la columna, se sentaron a comer. A esas piedras amontonadas 47 Labán las llamó en arameo «Jegar Sadutá», y Jacob las llamó en hebreo «Galaad». 48-50 Entonces dijo Labán:

«En este día, este montón de piedras servirá de señal para recordarnos nuestro pacto. Cuando ya estemos lejos el uno del otro, que sea Dios quien nos vigile. Si maltratas a mis hijas, o te casas con otras mujeres, recuerda que Dios es nuestro testigo».

Por eso, además de llamar Galaad al montón de piedras, también se le llamó Mispá, que significa «Dios vigila».
51 Luego, Labán le hizo ver a Jacob:

«Este montón de piedras, y esta columna que he levantado entre nosotros dos, 52 servirá de señal para recordarnos nuestro pacto. Ni tú ni yo cruzaremos este límite para hacernos daño. 53 Pongo entre nosotros, como juez, al Dios de Abraham y Nahor, nuestros abuelos».

Jacob hizo el juramento en el nombre del Dios que su padre Isaac adoraba; 54 luego sacrificó un animal allí mismo en el cerro, e invitó a comer a todos sus parientes. Después de comer, todos ellos pasaron la noche allí.
55 55 (32.1) A la mañana siguiente Labán se levantó muy temprano, y luego de besar a sus nietos y a sus hijas, les dio su bendición y se regresó a su casa.