Pablo en Éfeso
1 Mientras Apolos estaba en Corinto, Pablo cruzó la región montañosa y llegó a Éfeso. Allí encontró a varios discípulos, 2 y les preguntó:
—¿Recibieron ustedes el Espíritu Santo cuando se hicieron creyentes?
Ellos le contestaron:
—No. ¡Ni siquiera hemos oído hablar del Espíritu Santo!
3 Pablo les preguntó:
—Pues ¿qué bautismo recibieron ustedes?
Y ellos respondieron:
—El bautismo de Juan.
4 Pablo les dijo:
—Sí, Juan bautizaba a quienes se volvían a Dios, pero les decía que creyeran en el que vendría después de él, es decir, en Jesús.
5 Al oír esto, se bautizaron en el nombre del Señor Jesús; 6 y cuando Pablo les impuso las manos, también vino sobre ellos el Espíritu Santo, y comenzaron a hablar en lenguas extrañas y a profetizar. 7 Entre todos, eran unos doce hombres.
8 Durante tres meses, Pablo estuvo yendo a la sinagoga, y allí hablaba sin ningún temor; y debatía con ellos acerca del reino de Dios, y trataba de convencerlos. 9 Pero algunos se empecinaron en no creer, y delante de la gente hablaban mal del nuevo Camino. Entonces Pablo se apartó de ellos y llevó a un grupo de discípulos a la escuela de Tiranno. Allí debatía todos los días. 10 Así lo hizo durante dos años, de modo que quienes vivían en la provincia de Asia, tanto judíos como no judíos, escucharon la palabra del Señor. 11 Dios, por medio de Pablo, hacía milagros extraordinarios, 12 a tal punto que hasta los pañuelos o la ropa que habían sido tocados por el cuerpo de Pablo eran llevados a los enfermos, y estos se curaban de sus enfermedades, y los espíritus malignos salían de ellos.
13 Algunos judíos exorcistas andaban por las calles intentando expulsar demonios en el nombre del Señor Jesús, y decían a los espíritus: «¡En el nombre de Jesús, a quien Pablo anuncia, les ordeno que salgan!»
14 Esto lo hacían los siete hijos de un judío llamado Esceva, que era uno de los jefes de los sacerdotes. 15 Pero en cierta ocasión el espíritu maligno les contestó: «Yo sé quién es Jesús, y sé también quién es Pablo; pero ustedes, ¿quiénes son?»
16 Entonces el hombre que tenía el espíritu maligno se lanzó sobre ellos, y con gran fuerza los dominó a todos; los maltrató con tanta violencia que ellos salieron de la casa desnudos y heridos. 17 Todos los habitantes de Éfeso, judíos y no judíos, lo supieron y se llenaron de temor, y alababan la grandeza del Señor Jesús.
18 Muchos de los que creyeron confesaron públicamente lo malo que antes habían hecho; 19 y quienes habían practicado la brujería trajeron sus libros y los quemaron en presencia de todos. Cuando se calculó el precio de aquellos libros, resultó que valían como cincuenta mil monedas de plata. 20 Fue así como la poderosa palabra del Señor se fue extendiendo y difundiendo.
21 Después de esto, Pablo decidió visitar Jerusalén, no sin antes pasar por Macedonia y Acaya. Además, dijo que después de estar en Jerusalén tendría que ir también a Roma. 22 Entonces mandó a Macedonia a dos de sus ayudantes, Timoteo y Erasto, mientras él se quedó algún tiempo más en Asia.
Alboroto en Éfeso
23 Por aquel tiempo hubo en Éfeso un gran alboroto acerca del nuevo Camino, 24 y el causante fue un platero llamado Demetrio, que hacía réplicas de plata del templo de la diosa Artemisa. Este negocio les generaba muchas ganancias a los artesanos que trabajaban con él. 25 Demetrio reunió a estos y a otros que trabajaban en oficios semejantes, y les dijo: «Señores, ustedes saben que nuestro bienestar depende de este oficio. 26 Pero, como ustedes ven y oyen, ese tal Pablo anda diciendo que los dioses hechos a mano no son dioses; y así ha convencido a una gran cantidad de gente, no solamente aquí en Éfeso, sino en casi toda la provincia de Asia. 27 Esto es muy grave, porque nuestro negocio puede caer en desprestigio y, lo que es peor, el templo mismo de la gran diosa Artemisa puede perder la fama que tiene. Así, la diosa Artemisa, que es adorada en toda la provincia de Asia y en el mundo entero, puede ser despojada de su grandeza.»
28 En cuanto aquellos trabajadores oyeron esto, se pusieron furiosos y comenzaron a gritar: «¡Viva Artemisa de los efesios!»
29 Hubo, pues, gran confusión en toda la ciudad, y la gente se lanzó sobre Gayo y Aristarco, dos hombres de Macedonia que acompañaban a Pablo, y los arrastraron hasta el teatro. 30 Pablo quiso entrar allí para hablar con la gente, pero los discípulos no lo dejaron. 31 También entre las autoridades de Asia había algunos amigos de Pablo, que mandaron a decirle que no se presentara en el teatro. 32 Mientras tanto, en la reunión, unos gritaban una cosa y otros otra, porque la gente estaba alborotada y muchos no sabían ni para qué se habían reunido. 33 Pero algunos de ellos explicaron el asunto a Alejandro, a quien los judíos habían empujado al frente de todos. Con la mano, Alejandro hizo señas para pedir silencio y hablar ante el pueblo en defensa de los judíos, 34 pero al darse cuenta de que él mismo era judío, todos estuvieron gritando durante un par de horas: «¡Viva Artemisa de los efesios!»
35 En cuanto el secretario de la ciudad pudo calmar a la gente, dijo: «Ciudadanos de Éfeso, todo el mundo sabe que esta ciudad es la encargada de cuidar el templo de la gran diosa Artemisa, y su imagen, que cayó del cielo. 36 Nadie puede negar esto, así que cálmense y no hagan nada sin pensarlo bien. 37 Estos hombres que ustedes han traído no han profanado el templo, ni han hablado mal de nuestra diosa. 38 Si Demetrio y los que trabajan con él tienen alguna queja contra alguien, ahí están los jueces y los juzgados; que reclamen ante las autoridades y que cada uno defienda su derecho. 39 Y si ustedes quieren reclamar algo, eso debe tratarse en una asamblea legal. 40 Con lo que hoy ha pasado, corremos el peligro de que se nos acuse de agitadores, pues no tenemos ningún argumento que justifique este disturbio.» Y dicho esto, despidió a la gente.
Pablo apwayam Éfeso
1 Apyékheykekxeyk axta Pablo yókxexma ekxámokmakxa axta meteymog élekhahéyak élyawe, neyseksa apha axta Apolo m'a Corinto, keñe axta apweykekxo m'a Éfeso apkelwetágweykekxexa axta énxet'ák apteme melya'ásseyam. 2 Axta aptemék Pablo apkelmaxneyeykencha'a s'e:
—¿Kélxaweykegkeya axta kéxegke Espíritu Santo, sekxók axta kéltéma megkólya'ásseyam?
—Axta aptemék apkelátegmoweykegkokxo s'e: Manlegeyk negko'o exénakpok xama enxoho Espíritu Santo.
3 Axta aptemék apkelmaxneyeykencha'a Pablo s'e:
—¿Háxko axta ekteme kélyaqpássesso yegmen kéxegke?
—Neykhe m'a ektémakxal'a chá'a apyaqpassáseyak yegmen Juan ma'a énxet'ák.
4 Axta aptemék apkelanagkama Pablo s'e:
—Naqso', apyaqpassáseykegkek axta chá'a yegmen Juan ma'a énxet'ák apkelyaqmagkasso axta chá'a apkelwáxok, apkeltennassegkek axta eyke chá'a apkeltémo etnahagkok melya'ásseyam ma'a apmáheyo axta ewak neptámen ma'a Juan, cham'a Jesús.
5 Xama axta apkellegaya énxet'ák xa, kélyaqpassáseykegkek axta yegmen eñama nak Wesse' egegkok Jesús apwesey; 6 xama axta apnegkenma apmék Pablo apyetseksa'ák, apwéweykenteyk axta nahan Espíritu Santo apyetseksa'ák xa énxet'ák nak, apkelpaqmeyesmeyk axta nahan mók ektémakxa apkelpeywa, apkeltenneykha axta anhan chá'a amya'a eñama nak Dios. 7 Doce axta apyókxoho apkelennay'a m'a.
8 Apqántánxo pelten axta weykmok apmeyeykekxa chá'a Pablo m'a apchaqneykekxexa axta judíos, apkeltenneykegkaxa axta chá'a Dios appeywa meyke apkeye, apkelpaqhetcháseykha axta chá'a énxet'ák apkelenxáneykmo elmések apkelwáxok énxet'ák ma'a aptémakxa nak Wesse' apwányam Dios. 9 Yetneyk axta eyke nápakha apkelyennaqtésso apkelwáxok, memáheyo etnahagkok melya'ásseyam, apkelxéneykha axta chá'a ekmaso nápaqta'awók énxet'ák ma'a Ámay Axnagkok nak. Keñe axta Pablo apteyapma nepyeseksa xa énxet'ák nak, apnaqleykekxeyk axta énxet'ák melya'ásseyam ma'a nélxekmowásamáxchexa apagkok axta m'a xama énxet apwesey axta Tirano. Cha'a apkelpaqhetcháseykegkaxa axta nahan chá'a yókxoho ekhem ma'a. 10 Apqánet apyeyam axta nahan apteme Pablo xa ektáha nak. Axta keñamak apkelháxenmo Wesse' egegkok appeywa apyókxoho m'a apheykencha'a axta yókxexma Asia, cham'a judíos nak tén han ma'a metnaha nak judíos. 11 Apkeláneyak axta chá'a Dios aqsok sempelakkasso agko' nak agweta' eñama apchásenneykekxa m'a Pablo. 12 Weykmók axta nahan chá'a kélsókasso kélyepetchesseyam apkelháxamap ma'a tetéyespok tén han apkelnaqta apkelyepetche axta chá'a apyempehek ma'a Pablo, apkeltaqmelweykmek axta anhan chá'a apkelháxamap, kelánteyepmeyk axta anhan chá'a apkelwáxok ma'a kelyekhama'.
13 Keñe axta nápakha judíos apkelweynchámeykha axta chá'a ámay, apkelántekkessessama axta chá'a apkelwáxok énxet'ák ma'a kelyekhama'. Apmáheyók axta eykhe elmaha yásenneykxak ma'a Jesús apwesey. Axta etnehek chá'a elának kelyekhama' s'e: “¡Éltamhók ko'o kólántépok yetlo sekxeyenma Jesús apwesey, cham'a apxeyenmo nak chá'a Pablo!”
14 Cháxa aptamheykegkaxa axta chá'a m'a siete apketchek axta m'a Esceva, apteme axta judío, tén han apkemha apmonye' apkelmaxnéssesso Dios énxet'ák apagkok. 15 Xama ekhem axta eyke kelátegmoweykegkok kelyekhama' m'a énxet'ák. Axta entemék élanagkama s'e: “Ekya'ásegkók ko'o Jesús, ekya'ásegkók nahan ma'a Pablo; ¿yaqsa eyke kéxegke?”
16 Keñe axta m'a énxet kelyekhama' axta ektawáseykha, apketámeykegko m'a énxet'ák nak, apyennaqte axta nahan keñamak apkelnápeykencha'a apyókxoho, apnaqtawáseykegkok axta yetlo apyennaqteyáseykha apyempehek. Meyke apáwa axta apkenyaheykegkok apkelánteyapma m'a tegma nak, apkelyensék axta anhan. 17 Apkellegayak axta nahan apyókxoho énxet'ák apheykha axta Éfeso, cham'a judíos tén han ma'a metnaha nak judíos, apkeláyók apagko' axta nahan. Cháxa ektémakxa axta ekyágweykmoho kélteméssesso eyeymáxkoho apwesey m'a Wesse' egegkok Jesús.
18 Apxámok axta anhan apkelwaya m'a aptamhéyak axta melya'ásseyam, apkelxeyenma chá'a nápaqta'awók énxet'ák ekyókxoho m'a aqsok ekmaso apkelánéyak axta, 19 apxámok axta anhan apkelwaya m'a énxet'ák aptamhéyak axta kelyohóxma'a, apkelsáyekmo chá'a weykcha'áhak apagkok, apkelwatneykekxeyk axta nahan chá'a nápaqta'awók énxet'ák. Cincuenta mil sawo selyaqye élmope élmomnáwa axta nahan chá'a wetamaxcheyk ekyánmaga kélyetsáteykekxo ekwánxa m'a weykcha'áhak nak. 20 Cháxa ektémakxa axta ekpayheykekxo Wesse' egegkok appeywa, tén han ekwetamaxko chá'a ekmowána.
21 Keñe axta natámen xa, ekxeyenma apwáxok Pablo emhagkok ma'a Macedonia, tén han ma'a Acaya, keñe emyekxak ma'a Jerusalén. Apxeyenmeyk axta anhan chá'a emhagkok Roma natámen apmeyeykekxa m'a Jerusalén. 22 Tén axta apkeltémo elmahagkok Macedonia apqánet appasmeykha aptamheykha, cham'a Timoteo tén han ma'a Erasto, keñe axta m'a apheykekxo aqsa yáma ekwenaqte m'a Asia.
Ekyennamáxma Éfeso
23 Yennamomchek axta exma Éfeso ekxénamaxko m'a Ámay Axnagkok 24 aptekkesso axta m'a xama énxet apwesey axta Demetrio apteme axta apkelane sawo ekmope élmomnáwa. Apkeláneyak axta chá'a sawo ekmope ekmomnáwa tegma apketkók kéleykmássesso, agkok nak ma'a aqsok kéláyókxa Artemisa. Awanhek axta nahan chá'a katnehek apwetasso selyaqye m'a énxet'ák ektáha axta chá'a appasmo aptamheykha m'a Demetrio. 25 Apcháncheseykekxeyk axta xa apkelxegexma'a nak, yetlo m'a ektéma axta nahan apkeltamheykha xa ektéma nak. Axta aptemék apkelanagkama s'e: “Kélya'ásegkok kéxegke eñama chá'a segwetasso aqsok egagkok se'e nentamheykha nak. 26 Kélweteyak eyke kéxegke, kéllegayak nahan, cham'a apxeyenma nak chá'a Pablo, cham'a aqsok kéláyókxa énxet apkelane nak, megkatnaha aqsok kéláyókxa'; cháxa keñamak apkelyaqmagkassessama nak apkelwáxok apxámokma énxet, háwe ekwánxa agkok se'e Éfeso nak, xegkessamók kasawhekxohok ma'a ekyókxoho yókxexma nak Asia. 27 Asagkek sa' ko'óneyk katnehek xa, hakte kamasséssók sa' ma'a ektémakxa nak chá'a negkexeykekxa aqsok nenlane, kawakxohok sa' nahan ekmassegwayam apxénamap chá'a ekyókxoho yókxexma m'a tegma kélpeykessamókxa nak chá'a aqsok kéláyókxa Artemisa, kawañexkohok sa' kaxwók ma'a ektémakxa nak ekha kéláyo, ektaqmeleykencha'a nak chá'a ekxénamaxche m'a ekyókxoho yókxexma nak Asia, tén han ekyókxoho yókxexma keso náxop.”
28 Xama axta apkellegaya énxet'ák xa, apkellómók apagko' axta. Axta aptemék apkelyennaqtéssamo apkelpeywa s'e: “¡Megkamassegwomek Artemisa, aqsok kéláyókxa nak Éfeso!”
29 Sawheykekxók axta ekyennamáxma tegma apwányam. Kélchetámeykegkek axta Gayo, tén han ma'a Aristarco, cham'a apqánet énxet apkeleñama axta m'a Macedonia, apkelxegexma axta m'a Pablo. Kélyenyawáseykegkokxeyk axta kélya'áseykekxo m'a apchaqneykekxexa axta chá'a énxet'ák teatro. 30 Apmáheyók axta eykhe etaxnegwók Pablo m'a yaqwayam enxoho elpaqhetchesek énxet'ák, axta eyke yahayók ma'a énxet'ák apteme axta melya'ásseyam. 31 Apheykha axta anhan nápakha Pablo apkelxegexma'a nepyeseksa m'a apkelámha apmonye'e nak yókxexma Asia, apkeltémo axta kóltennássekxak megkeyméxko etaxnegwók ma'a teatro. 32 Apkelpáxameykha axta nahan cha'a neyseksa apchaqneykekxa nápakha énxet'ák apkelxeyenma chá'a xama aqsok, keñe axta anhan nápakha apkelxeyenma chá'a mók aqsok, hakte apyennegkessegkek axta exma énxet'ák, apxámok axta anhan melya'áseyak ektémakxa apchaqneykekxo énxet'ák. 33 Nápakha énxet'ák axta eyke apkeltennáseykha chá'a Alejandro m'a ektémakxa axta, cham'a Alejandro apyégeykegkokxo axta judíos aphesseykekxoho apmonye'e m'a énxet'ák. Apya'assegkek axta néten apmek Alejandro apkeltémo elwanmak énxet'ák, peya epaqmétek elmeyók judíos nápaqta'awók énxet'ák. 34 Xama axta apyekpelchágweykmo énxet'ák apteme judío ma'a Alejandro, wenaqtémok axta apkelyennaqtéssamo apkelpeywa. Axta aptemék se'e: “¡Megkamassegwomek Artemisa aqsok kéláyókxa nak Éfeso!”
35 Tén axta aptéma appaqmeyesma énxet aptáxésso axta chá'a weykcha'áhak ma'a tegma apwányam, cham'a apkelwanmeyásekxo axta énxet'ák: “Kélheykha nak Éfeso. Apyókxoho énxet apkelya'áseykegkohok apchánémakpo etaqmelchesek tegma apwányam se'e tegma kélpeykessamókxa nak chá'a Artemisa ekyawe nak kéláyo, tén han ma'a kéleykmássesso kélheyáseykegkoho nak, ektéyékmo axta eñama m'a néten. 36 Kólwanmeyekxa kéxegke, nágkóllána xama aqsok meyke sekxók élchetámeykha kélwáxok, hakte méko kawának kaxének ektáha megkamámnaqsoho xa. 37 Hakte cham'a énxet'ák kélnaqlánto exchek kéxegke metwáseykha m'a kélpeykessamókxa nak Artemisa, mexeyenmak nahan ekmaso aqsok m'a negáyókxa'. 38 Yetneyk agkok megkaleklo apwáxok Demetrio aptamhágkaxa nápakha énxet'ák, tén han ma'a apkeltamheykha nak xamo', cháxa apháncha'a énxet'ák segyekpelchémo xa, tén han appasmeykha nak apkeltamheykha; tásek eltennasseták ektáhakxa megkaleklo apwáxok nápaqta'awók xa apkelámha apmonye'e nak, elxének chá'a xama m'a ekpayhawo nak chá'a elxének elanagkokxak amya'a. 39 Yetneyk agkok nahan kéxegke mók aqsok yaqwayam kólxének, kéméxcheyk kóláneyha kelwesse'e apkelxegkessamól'a kélaqneykekxa', ekhawo nak ektémakxa m'a segánamakxa. 40 Tamháha ko'o ewáxok hẽlpehésseták nentekkessesso chá'a apkello énxet'ák ektáhakxa nak se'e sakhem nak. Ẽlmaxneyáha sa' agkok negko'o xa ektáhakxa nak ekyennamáxma, méko sa' antéhek yaqwayam agátegmowagkok.” 41 Xama axta aptéma appeywa xa, apkeláphássegkek axta énxet'ák.