Leyes para hacer justicia
1 »No des informes falsos, ni te hagas cómplice del malvado al servir como testigo en favor de una injusticia.
2 »No sigas a la mayoría en su maldad.
»Cuando hagas declaraciones en un caso legal, no te dejes llevar por la mayoría. No favorezcas lo que no es justo; 3 pero tampoco favorezcas indebidamente las demandas del pobre.
4 »Si encuentras el buey o el asno que tu enemigo había perdido, devuélveselo. 5 No dejes de ayudar a aquel que te odia; si ves que su asno cae bajo el peso de la carga, ayúdalo a quitar la carga de encima.
6 »No le desconozcas al pobre sus derechos en un asunto legal.
7 »Apártate de las acusaciones falsas y no condenes a muerte al hombre inocente y sin culpa, porque yo no declararé inocente al culpable.
8 »No aceptes soborno, porque el soborno vuelve ciegos a los hombres y hace que los inocentes pierdan el caso.
9 »No oprimas al extranjero, pues ustedes fueron extranjeros en Egipto y ya saben lo que es vivir en otro país.
Descanso obligatorio
10 »Cultiva la tierra y recoge las cosechas durante seis años, 11 pero el séptimo año no la cultives: déjala descansar para que la gente pobre de tu país coma de ella, y para que los animales salvajes se coman lo que sobre. Haz lo mismo con tus viñedos y tus olivos.
12 »Haz durante seis días todo lo que tengas que hacer, pero descansa el día séptimo, para que descansen también tu buey y tu asno, y recobren sus fuerzas tu esclavo y el extranjero.
13 »Cumplan con todo lo que les he dicho, y que jamás se escuche en labios de ustedes el nombre de otros dioses.
Las tres grandes fiestas
(Ex 34.18-26Dt 16.1-17)14 »Haz fiesta en mi honor tres veces al año. 15 Celebra la fiesta del pan sin levadura y, durante siete días, come pan sin levadura, de acuerdo con lo que te he ordenado. La fecha señalada es el mes de Aviv, porque en ese mes saliste de Egipto. Y nadie podrá venir a verme, si no trae algo.
16 »Celebra también la fiesta de la Cosecha, la fiesta de los primeros frutos de lo que sembraste en el campo, y también la fiesta de la cosecha de fin de año, cuando coseches todo lo que hayas sembrado.
17 »Todos los hombres deben presentarse ante el Señor tres veces al año.
18 »Cuando me hagas sacrificios de animales, no ofrezcas juntos su sangre y el pan con levadura, ni guardes su grasa para el día siguiente.
19 »Los mejores primeros frutos de tu tierra debes llevarlos al templo del Señor tu Dios.
»No cocines cabritos en la leche de su madre.
El ángel del Señor
20 »Mira, yo enviaré a mi ángel delante de ti, para que te cuide en el camino y te lleve al lugar que te he preparado. 21 No te alejes de él; obedécelo y no le seas rebelde, porque él actúa en mi nombre y no perdonará los pecados de ustedes. 22 Pero si de veras lo obedeces y haces todo lo que yo he ordenado, seré enemigo de tus enemigos y me opondré a quienes se te opongan. 23 Mi ángel irá delante de ti, y te llevará al país de los amorreos, hititas, ferezeos, cananeos, jivitas y jebuseos, a quienes yo arrancaré de raíz. 24 No sigas el mal ejemplo de esos pueblos. No te arrodilles ante sus dioses, ni los adores; al contrario, destruye por completo sus ídolos y piedras sagradas. 25 Adora al Señor tu Dios, y él bendecirá tu pan y tu agua.
»Yo alejaré de ti la enfermedad, 26 y haré que no mueras antes de tiempo. No habrá en tu país ninguna mujer que aborte o que sea estéril.
27 »Yo haré que se extiendan el miedo y los gritos de angustia delante de ti, en cualquier nación por donde pases, y haré que tus enemigos huyan ante ti. 28 Haré que el pánico se extienda a tu paso, y así huirán de tu presencia los jivitas, los hititas y los cananeos. 29 No los arrojaré de tu presencia en un año, para que la tierra no se eche a perder ni aumenten los animales salvajes y te hagan daño. 30 Los arrojaré de tu presencia poco a poco, hasta que tengas muchos hijos y tomes posesión de la tierra. 31 Tus fronteras las he marcado así: desde el mar Rojo hasta el mar de los filisteos, y desde el desierto hasta el río Éufrates. Yo he puesto en tus manos a los habitantes de ese país, y tú los arrojarás de tu presencia.
32 »No entres en tratos con ellos ni con sus dioses, 33 ni los dejes quedarse en tu país, para que no te hagan pecar contra mí, pues llegarías a adorar a sus dioses y eso sería tu perdición.»
Segánamakxa yaqwayam anlánekxések chá'a amya'a ekpéwomo egnámakkok
1 “Ná exén chá'a amya'a ekmowána amya'a, ná ewhánho nahan énxet ekmaso nak aptémakxa yaqwayam exének ma'a amya'a megkamámnaqsoho nak.
2 “Apxámok sa' eykhe etnehek ma'a énxet élmasagcha'a nak apkeltémakxa, ná exnésakpoho.
“Apcháneyákpek sa' agkok exének xama amya'a, ná etne apmopwána amya'a, epékesho aqsa chá'a m'a aqsok apxeyenma, meyke apweheneykekxoho m'a énxet'ák apxámokma nak; 3 meyke aqsok apagkok sa' eykhe nahan katnehek ma'a énxet apxénamap, ná etne apmopwána amya'a exének kapyóshok elano'.
4 “Apwetákxeyk agkok nahan wey essenhan yámelyeheykok aptósso ekxegányam ma'a ektáha nak chá'a aptaqnagkamakxa, egkeyásekxa chá'a. 5 Nágyeyx chá'a epasmok ma'a ektáha nak chá'a aptaqnagko; apwet'ak sa' agkok chá'a ekyaqnena yámelyeheykok aptósso eñama ekyentaxno ekseykha, epásem elhaxyawássesek néten akpok ma'a ekseykha.
6 “Kéllánekxéssek agkok nahan amya'a énxet meyke nak aqsok apagkok, nágkóltawássesha chá'a m'a ekpayhawo nak chá'a yaqwánxa kólteméssesek.
7 “Ná etne chá'a apmopwána amya'a, nágyána nahan chá'a emátog ma'a énxet meyke nak aptémakxa tén han ma'a meyke nak apsexnánémap, hakte maxének sa' ko'o ektaqmela aptémakxa énxet apteme nak chá'a xa ektáha nak.
8 “Ná ema aqsa exkak aqsok kélmésso naqsa yaqwayam mexének ektemegweykmohóxma, hakte ekho meyke apaqta'ák chá'a katnéssesek énxet kélmésso nak chá'a xa ektéma nak aqsok, néxa nahan chá'a katnéssessamhok aqsok apxeyenma m'a énxet meyke nak aptémakxa.
9 “Nágkólyentaxnésses chá'a apha m'a énxet apkeñama nak mók apkelókxa, hakte kéxegke axta nahan kélteme kéleñama mók apkelókxa m'a kélheykencha'a axta m'a Egipto, kélya'ásegkok kaxwo' ektémakxa neghayam mók apkelókxa.
Nélánémaxche óllókasek nélyampe
10 “Eknekxa sa' aqsok xapop apagkok, tén sa' enakxek ekyexna ekweykmoho seis apyeyam, 11 keñe sa' ma'a ekwokmo enxoho siete apyeyam, ná eknekxa aqsa, yoho sa' kallókasek ekyampe xapop apagkok yaqwayam sa' etawagkok ekhéyak kañe' awáxok apkelchekha m'a énxet'ák apmopyóseka, apheykha m'a kañe' apchókxa, tén han yaqwayam enxoho katawagkok éleymomaxche m'a aqsok nawha'ák élmeymentakcha'a nak. Etnésses sa' nahan ma'a anmen yámet apkeneykekxa nak tén han ma'a olivo yámet nak.
12 “Elána chá'a ekyókxoho aqsok ekyetnakxa enxoho chá'a yaqwayam elának ekweykmoho seis ekhem, keñe sa' ma'a ekhem siete ellókasek chá'a apyampe, yaqwayam enxoho nahan kallókasek ekyampe m'a wey aptósso tén han ma'a yámelyeheykok nak, tén han yaqwayam enxoho kaxnekxak chá'a apwasqapma m'a apchásenneykha naqsa nak tén han ma'a énxet apkeñama nak mók apkelókxa.
13 “Kóllána chá'a ekyókxoho m'a séltémo nak chá'a kóllána', mómenyék nahan ko'o kólxének kéxegke xama enxoho m'a pók kéláyókxa nak chá'a.
Ántánxo kélessawássessamo ekwányam agko'
(Ex 34.18-26Dt 16.1-17)14 “Kóllána sa' chá'a ántánxo kélessawássessamo xama apyeyam ekxénweykekxoho kélwáxok ko'o. 15 Kóllána sa' kélessawássessamo kelpasmaga meyke nak kempáseyak, ekhawo m'a séltamhókxa axta kóltéhek kóltawagkok kelpasmaga meyke kempáseyak ekweykmoho siete ekhem, cham'a ekhem ekpekkenamaxchexa nak chá'a pelten Abib, hakte cháxa pelten nak kélánteyapmakxa axta kéxegke m'a Egipto. Méko sa' nahan xama énxet enxoho apwanchek hey'óták ko'o, mesánto enxoho xama aqsok.
16 “Kóllána sa' nahan kélessawássessamo kélnakxamakxa nak ekyexna aqsok kélcheneykekxa, cham'a kélnakxa enxoho m'a émha amonye' ekyexna nak aqsok kélcheneykekxa namyep, ekhawo nahan ma'a kélessawássessamo nak chá'a eknakxamáxche ekyexna aqsok ma'a néxa apyeyam, cham'a kélsawha enxoho chá'a kélnakxo ekyókxoho m'a kélcheneykekxa nak chá'a aqsok.
17 “Kéméxcheyk chá'a etnehek ántánxo apkelweykekxa nápaqtók Wesse' egegkok xama apyeyam apyókxoho énxet.
18 “Éllánéssek sa' agkok nahan ma'a kélnaqtósso ektekyawa nak, náhélmes ekyetlómo éma agkok tén han ma'a kelpasmaga ekyetlómo nak kempáseyak, nágkóltaqmelches nahan pexmok agkok yaqwayam enxoho kólmaha makham mók ekhem.
19 “Keñe sa' ma'a émha amonye' ekyexna éltaqmalma nak ma'a apkeneykekxa, elsakxak ma'a Dios Wesse' apagkok nak tegma appagkanamap apagkok.
“Nágkólhanchásekxa aqsa yát'ay apketkok egken neme apyegmenek apagkok.
Wesse' egegkok apchásenneykha
20 “Elano, wáphaksek sa' ko'o seyásenneykha apmonye' exchep, yaqwayam sa' etaqmelchesek neyseksók apxega ámay tén han eyentamok ma'a yókxexma sektaqmelchessessamakxa nak. 21 Nágkólyenyawha aqsa m'a; kólyahakxoho sa' nahan chá'a, nágkólteme megkólyeheykekxa, hakte cháxa sekmésso ko'o yaqwayam elának aqsok eñama ko'o sekwesey xa, melásekhekxók sa' nahan ektémakxa nak megkólya'assáxma kéxegke. 22 Naqsók agkok xeyep mey'ássekmo tén han apkelana enxoho ekyókxoho m'a séltamhókxa axta etnehek, etnehek sa' ko'o sélenmexma m'a apkelenmexma nak xeyep, wanmexmakha sa' nahan ko'o m'a ektáha nak chá'a exchep apkenmexeykha. 23 Seyásenneykha sa' eyke exog apmonye' exchep, tén sa' eyentamok ma'a amorreos apchókxa, hititas, ferezeos, cananeos, heveos tén han ma'a jebuseos, cham'a yaqwánxa nak amasséssók apyókxoho. 24 Nágkólhésagkoho ektémakxa nak élmasagcha'a apkeltémakxa xa énxet'ák nak. Nágkólháxe amonye'e m'a aqsok apcháyókxa nak, nágkólpeykesho nahan; kólsawhaksoho aqsa kólekkexchásekxak ma'a ekyókxoho aqsok kéleykmássesso nak tén han ma'a meteymog apkeláncháseyák nak chá'a apkelpeykessamo. 25 Elpeykesho Dios Wesse' apagkok. Sa' egkések ektaqmalma apto m'a, tén han ma'a apyamakxa nak chá'a yegmen.
“Magwohok sa' ko'o keypetchegwohok xeyep ma'a negmasse nak, 26 magwánhek sa' nahan yetsapok amonye' enxoho ekwe yaqwayam yetsapok. Méko sa' xama kelán'a enxoho apchókxa exchep kategkesek aqsa chá'a étche neyseksók megkawayam ekhem agkok yaqweykenxa chá'a katnehek naqláwa, méko sa' nahan katnehek ma'a kelán'a megkate nak chá'a étche.
27 “Ko'o sa' eyke wának yeygkok xeyep ma'a apkelenmexma nak, kalpayheykha sa' apatña'ák apyeykhágwánxa enxoho chá'a m'a apkelókxa, apheykegkaxa enxoho chá'a m'a énxet'ák, wának sa' nahan ko'o yenyahagkok ma'a apkelenmexma nak. 28 Wának sa' ko'o yeyk ma'a énxet'ák, tén sa' yenyahagkok apmonye' exchep ma'a heveos, hititas tén han ma'a cananeos. 29 Malántekkessesek sa' eyke sekxók ko'o makham xama apyeyam apwánxa enxoho exchep xa énxet'ák nak, yaqwayam enxoho megkataqmopagkehek heykxe xa xapop nak tén han kaxámekxak ma'a aqsok nawha'ák éllo nak tén han katwássesha chá'a kélheykha. 30 Ataqmelchesagkohok sa' eyke ko'o alántekkesek aphakxa exchep ma'a énxet'ák nak, ekwokmoho apxámákxo m'a apketchek, tén sa' emok etnehek apagkok se'e xapop nak. 31 Keso sélqahássesso yaqwánxa chá'a katnehek néxa xapop kélagkok se'e, eyeynamo sekxók ma'a Wátsam Ekyexwase nak ekweykmoho m'a wátsam ekwányam apagkok nak ma'a filisteos, tén han eyeynamo m'a yókxexma meykexa nak énxet ekweykmoho m'a wátsam Éufrates. Ekméssek ko'o yaqwayam kólmok énxet'ák apheykha nak xa apkelókxa nak, emenxenek sa' xeyep ma'a apwánxa enxoho.
32 “Ná elpaqhetchesakpoho xama enxoho xa énxet'ák nak tén han ma'a aqsok apcháyókxa nak, 33 nágyoho elhekxak ma'a apchókxa nak, yaqwayam enxoho megyánhek elának ma'a mey'assáxma sénmexma nak ko'o. Hakte elpeykeshok katnehek ma'a aqsok apcháyókxa nak chá'a m'a énxet'ák nak, cháxa yaqwayam kaxyánegkesek xép xa.”