1 Jacob se quedó a vivir en Canaán, donde su padre había vivido durante algún tiempo. 2 Esta es la historia de la familia de Jacob.
José y sus hermanos
Cuando José tenía diecisiete años, se dedicaba a cuidar de las ovejas junto con sus hermanos, los hijos de Bilá y de Zilpa, que eran las concubinas de su padre. Y José llevaba a su padre quejas de la mala conducta de sus hermanos.
3 Israel quería a José más que a sus otros hijos, porque le había nacido en su ancianidad. Por eso le hizo una túnica muy elegante. 4 Pero cuando sus hermanos se dieron cuenta de que su padre lo quería más que a todos ellos, llegaron a odiarlo y ni siquiera lo saludaban.
5 Una vez José tuvo un sueño, y se lo contó a sus hermanos; pero ellos lo odiaron más todavía, 6 porque les dijo:
—Escuchen, voy a contarles el sueño que tuve. 7 Soñé que todos nosotros estábamos en el campo, haciendo manojos de trigo; de pronto, mi manojo se levantó y quedó derecho, pero los manojos de ustedes se pusieron alrededor del mío y le hicieron reverencias.
8 Entonces sus hermanos contestaron:
—¿Quieres decir que tú vas a ser nuestro rey, y que vas a dominarnos?
Y lo odiaron todavía más por sus sueños y por su manera de contarlos.
9 Después José tuvo otro sueño, que también les contó a sus hermanos. Les dijo:
—¿Saben que tuve otro sueño? En él veía que el sol, la luna y once estrellas me hacían reverencias.
10 Cuando José contó este sueño a su padre y a sus hermanos, su padre lo reprendió y le dijo:
—¿Qué quieres decir con este sueño que tuviste? ¿Acaso tu madre, tus hermanos y yo tendremos que hacerte reverencias?
11 Y sus hermanos le tenían envidia, pero su padre pensaba mucho en este asunto.
José es vendido por sus hermanos
12 Un día, los hermanos de José fueron a Siquén en busca de pastos para las ovejas de su padre, 13 e Israel le dijo a José:
—Como sabes, tus hermanos están en Siquén cuidando las ovejas. Quiero que vayas a verlos.
—Iré con mucho gusto —contestó José.
14 —Pues entonces ve —dijo Israel—, fíjate cómo están tus hermanos y las ovejas, y regresa luego a traerme la noticia.
Israel mandó a José desde el valle de Hebrón, y cuando José llegó a Siquén, 15 se perdió por el campo. Pero un hombre lo encontró y le preguntó:
—¿Qué andas buscando?
16 —Ando buscando a mis hermanos —respondió José—. ¿Podría usted decirme dónde están cuidando las ovejas?
17 —Ya se fueron de aquí —dijo el hombre—. Les oí decir que se iban a Dotán.
José fue en busca de sus hermanos y los encontró en Dotán. 18 Cuando ellos lo vieron venir a lo lejos, antes de que se acercara hicieron planes para matarlo. 19 Se dijeron unos a otros:
—¡Miren, ahí viene el de los sueños! 20 Vengan, vamos a matarlo; luego lo echaremos a un pozo y diremos que un animal salvaje se lo comió. ¡Ya veremos entonces qué va a pasar con sus sueños!
21 Al oír esto, Rubén intentó librarlo de sus hermanos y dijo:
—Matarlo no. 22 Derramar sangre tampoco. Mejor échenlo a este pozo que está en el desierto, pero no le pongan la mano encima.
Rubén dijo esto con la intención de poner a salvo a José y devolvérselo a su padre; 23 pero cuando José llegó adonde estaban sus hermanos, ellos le quitaron la túnica que llevaba puesta, 24 lo sujetaron y lo echaron al pozo, que estaba seco y vacío. 25 Después se sentaron a comer.
En eso, vieron llegar una caravana de ismaelitas que venían de Galaad y que traían en sus camellos perfumes, bálsamo y mirra, para llevarlos a Egipto. 26 Entonces Judá les dijo a sus hermanos:
—¿Qué ganamos con matar a nuestro hermano, y después tratar de ocultar su muerte? 27 Es mejor que lo vendamos a los ismaelitas y no que lo matemos. Después de todo, es nuestro hermano.
Sus hermanos estuvieron de acuerdo con él, 28 y cuando los comerciantes madianitas pasaron por allí, los hermanos de José lo sacaron del pozo y lo vendieron a los ismaelitas por veinte monedas de plata. Así José fue llevado a Egipto.
29 Cuando Rubén regresó al pozo y no encontró a José allí adentro, se rasgó la ropa en señal de dolor, 30 y al volver adonde estaban sus hermanos, les dijo:
—¡El muchacho ya no está! ¿Ahora qué voy a hacer?
31 Pero ellos tomaron la túnica de José y la mancharon con la sangre de un cabrito que mataron; 32 luego se la mandaron a su padre, con este mensaje: «Encontramos esto. Fíjate bien si es o no la túnica de tu hijo.»
33 En cuanto Jacob la reconoció, dijo: «¡Sí, es la túnica de mi hijo! Algún animal salvaje lo hizo pedazos y se lo comió.» 34 Y Jacob se rasgó la ropa y se vistió de luto, y durante mucho tiempo lloró por la muerte de su hijo. 35 Todos sus hijos y sus hijas trataban de consolarlo, pero él no quería que lo consolaran; al contrario, lloraba por su hijo y decía: «Guardaré luto por mi hijo, hasta que vaya a reunirme con él entre los muertos.»
36 En Egipto, los madianitas vendieron a José a un hombre llamado Potifar, que era funcionario del faraón, el rey de Egipto, y capitán de su guardia.
1 Apheykmek axta Jacob ma'a Canaán, apheykenxa axta nanók ma'a apyáp. 2 Keso ektémakxa axta apheykha Jacob apketchek se'e.
José tén han apkelpepma
Diecisiete apyeyam apagkok axta temék José apkeláneykencha'a m'a nepkések yetlo apkelpepma, étchek axta m'a Bilhá, tén han ma'a Zilpá, apkelmeykha naqsa axta m'a apyáp. Eltennássekxak axta chá'a apyáp José ekmaso apkeltémakxa m'a apkelpepma.
3 Apchásekhayók apagko' axta Israel ma'a José, axta kaxnók ma'a apkelpepma nak, hakte apwányamók axta aptemék Israel apteyékmo m'a. Apkelánessegkek axta han xama aptaxno apwenaqte aptaqmalma apagko'. 4 Apkelweteyak axta apkelpepma apchásekhayo apagko' apyáp ma'a José, axta kaxnók ma'a pók apketchek nak, aptaqnókek axta, massegkek axta ektaqmeleykha apkelpeywa elána'.
5 Wanméssek axta han José, apkeltennáseyha axta han ma'a apkelpepma, yágwokmók axta eyke aqsa aptaqnagko, 6 hakte axta aptáhak apkeláneya s'e:
—Kóleyxho sa' se'e, altennasha sa' ektáhakxa sekwanmagko. 7 Ewanméssek xeyk ko'o nélweynchámencha'a negyókxoho yókxexma, nennaqtétekxo m'a hótáhap apaktek kélyaqtónma; apkempákxeyk axta han néten ma'a sektéteykekxa axta ko'o hótáhap apaktek, appéwók axta apkenmeyncha'a, keñe m'a kélnaqtéteykekxa nak pók kéxegke, apkelaqnágko m'a neyáwa nak ko'o sektéteykekxa hótáhap apaktek, apkelháxahágkek axta han apmonye'.
8 Keñe axta apkelpepma aptáha apkelátegmowágko s'e:
—¿Apkeneykeya exchep etnehek wesse' apwányam egagkok, tén han hentemessásekxak kóneg negko'o?
Yágwokmók axta aqsa aptaqnawaya, apkeltennásencha'a m'a ektáhakxa apwanmagko.
9 Wanmeyásekxeyk axta makham mók aqsok José, apkeltennáseyha axta han apkelpepma. Aptáhak axta apkeláneya s'e:
—Ewanmeyásekxeyk ko'o makham mók aqsok, ekwet'ak xeyk ko'o sekwanmagko ekhem tén han pelten, tén han once yaw'a apkelháxahágko emonye' ko'o.
10 Apkeltennáseyha axta han apyáp José m'a apwanmagko, tén han ma'a apkelpepma, yetlókok axta han apyennaqtéssamo appeywa apyáp appaqhetchesa. Aptáhak axta apcháneya s'e:
—¿Yaqsa negwanmagko xa ektéma nak chá'a ekwanméssama? ¿Ólháxahagkoya negko'o apmonye' exchep, ko'o tén han egken, keñe han ma'a apkelpepma nak?
11 Apnathayak axta m'a apkelpepma, keñe axta apyáp megkayetyapweykmo élchetagkáseykha apwáxok xa aqsok nak.
José apyamasma ekha ekyánmaga m'a apkelpepma
12 Apkelmeyákxeyk axta José apkelpepma m'a Siquem, aptegyáseyncha'a pa'at ma'a apyáp apnaqtósso nepkések. 13 Aptáhak axta Israel apcháneya José s'e:
—Apháha apkelpepma m'a Siquem apkeláneyncha'a nepkések. Éltamhók eykhe emhagkok etyánegwakxohok ma'a.
—Axog sa' —axta aptáhak apchátegmowágko José.
14 Exeg sa' axta aptáhak Israel, elano sa' ektáhakxa apheykha m'a apkelpepma, tén han ma'a nepkések, keñe sa' éxyók makham hesantagkasek amya'a.
Apcháphássek axta Israel José apkeñama m'a xapop ekyapwate nak Hebrón, apwokmek axta José m'a Siquem, 15 keñe apxegánegwokmo m'a yókxexma nak. Apwet'ak axta eyke xama énxet, keñe axta apkelmaxneyáncha'a:
—¿Yaqsa apketama?
16 —Élyapma' élchetámak —axta aptáhak José apchátegmowágko. ¿Ya ey'ásegkok xép apkelyáqkasakxa nepkések ma'a?
17 —Apkelxegákxeyk xeyk makham se'e —axta aptáhak énxet—. Ekleg'ak xeyk ko'o peya elmahágkok ma'a Dotán.
Apxegkek axta José apkelchetama m'a apkelpepma, apkelwetágwokmek axta m'a yókxexma nak Dotán. 18 Makhawók axta apwet'ak apxegakmo m'a apkelpepma, apkelánekxeyk axta han apkelpeywa yaqwayam yaqhek amonye' apwayam ma'a aphágkaxa'. 19 Aptáhak axta chá'a apcháneya pók se'e:
—¡Cha'a apxegakmo ekwanméssamo nak chá'a aqsok! 20 Nók, agaqhek sa'; keñe sa' agaqxegkesek yámelchet, anxének sa' ektawa xama aqsok nawhak eklo. Keñe sa' agya'asagkohok háxko ektáhakxa m'a apwanmagko axta.
21 Xama axta apleg'a Rubén xa, apmeyókek axta apyáxeg, aptáhak axta s'e:
—Magaqhek sa'. 22 Nágkólyegkenches éma apagkok, kólaqxegkes aqsa m'a yámelchet ekyetna nak se'e meykexa nak énxet, nágkólássésses han apyempehek.
Aptemék axta appeywa Rubén xa ektáha nak, hakte apmakók axta ewagkasek teyp ma'a José, keñe éntemekxések makham ma'a apyáp; 23 xama axta apwokmo José m'a aphágkaxa axta apkelpepma, kéllekkessek axta aptaxno apwenaqte aptaxneykekxa axta, 24 appathetchek axta, tén axta apchaqxegkesa yámelchet, méko axta han yegmen ma'a, 25 keñe axta apheyncha'a aptókagko aptéyak.
Pelakkassek axta han apkelwet'a apkelxegakmo apkeleyweykekxa m'a ismaelitas, apkeleñama m'a Galaad, yetlo apkelpátegkesso axta han yányátnáxeg ma'a sokmátsa, tén han ma'a ekyókxoho élátsessamo nak élpaqneyam aqsok, yaqwayam elsakxak ma'a Egipto. 26 Keñe axta Judá aptáha apkeláneya apkelyáxeg se'e:
—Kaqhók agaqhek egyáxeg, tén han ampósek manxének ektáha negaqhe. 27 Agmések aqsa ekha ekyánmaga m'a ismaelitas, magaqhek sa', hakte egyáxeg egagko' negko'o xa.
Apkelyahákxók axta han aptáhakxa apkeláneya m'a apkelyáxeg. 28 Xama axta apkelwa'a apkelseykha aqsok madianitas ma'a aphágkaxa axta, aptekkessákxeyk axta apkelpepma José m'a kañe' yámelchet, apyenyókek axta ekha ekyánmaga apmésa m'a ismaelitas, veinte sawo selyaqye axta han ekyánmaga. Apyentamákxeyk axta José m'a Egipto.
29 Xama axta apteyánegwákxoho Rubén ma'a yámelchet nak, axta éteyágweykxak José m'a kañe' nak, apkelyepteyk axta aptaxno magkenatchesso élapwokmo. 30 Keñe axta apmeyánto makham ma'a aphágkaxa axta apkelyáxeg. Aptáhak axta apkeláneya s'e:
—¡Méko nak wokma'ák xeyk kañe' yámelchet! ¿Háxko sa' ko'o atnehek kaxwo'?
31 Apmeyk axta m'a José axta aptaxno apwenaqte, tén axta apkeltexneyncha'a yát'ay apketkok éma apagkok apchaqhe axta; 32 keñe axta kéláphássesa m'a apyáp, yetlo s'e apkelpeywa nak: “Negwetákxeyk negko'o s'e, elano sa'. ¡Apketche aptaxno apwenaqte kexa essenhan háwe'!”
33 Apyekpelchawók axta Jacob, tén axta aptáha s'e: “¡Cháxa, hatte aptaxno apwenaqte xa! Xama aqsok nawhak eklo chaqhak keñe ektawa.” 34 Keñe axta Jacob apkelyepta aptaxno, aptaxneykxeyk axta m'a apáwa nentaxneykekxohol'a apketsapma egmók, ahóxek axta apkelekxagweykha eñama apketsapma apketche. 35 Kelenxáneykmek axta eykhe kapeykessásekxak apwáxok ma'a apketchek apkelennay'a tén han kelwán'ák, mopmenyeyk axta eyke kólpeykessásekxak apwáxok; apkelekxagweykha axta aqsa apketamsama apketche, aptéma s'e: “Alenxanmohok sa' aqsa sélapwayam sétamso hatte, ekwokmoho sektahanyeykxo m'a apkelmaheykegkaxa nak apkeletsapma.”
36 Apyenyeykekxeyk axta han ekha ekyánmaga madianitas José m'a Egipto, apméssama xama énxet apwesey axta Potifar, apteme axta faraón apkeláneykha, wesse' apwányam nak Egipto, apteme axta sẽlpextétamo apkemha apmonye' apagkok.