1 Cuando Raquel se dio cuenta de que ella no podía darle hijos a Jacob, sintió envidia de su hermana Lea y le dijo a su esposo:
—O me das hijos, o me muero.
2 Jacob se enojó con ella, y le dijo:
—¿Acaso soy Dios? Él es quien no te deja tener hijos.
3 Entonces ella le dijo:
—Pues ahí tienes a mi esclava Bilá; tómala y únete con ella. Así, cuando ella tenga hijos, lo hará sobre mis rodillas y será como si yo misma los tuviera.
4 De esta manera Raquel le dio su esclava Bilá a Jacob, para que fuera su concubina. Y Jacob se unió con Bilá, 5 y ella le dio a Jacob un hijo. 6 Raquel dijo entonces: «Este niño se va a llamar Dan, porque Dios oyó mi oración y me hizo justicia al darme un hijo.»
7 Bilá le dio a Jacob otro hijo, 8 y dijo Raquel: «Este niño se va a llamar Neftalí, porque he luchado mucho contra mi hermana y la he vencido.»
9 Cuando Lea se dio cuenta de que ya no podía tener más hijos, tomó a su esclava Zilpa y se la dio a Jacob para que fuera su concubina. 10 Y cuando Zilpa le dio un hijo a Jacob, 11 Lea dijo: «¡Qué suerte! Por eso el niño se va a llamar Gad.»
12 Después Zilpa le dio otro hijo a Jacob, 13 y entonces Lea dijo: «¡Qué felicidad! Ahora las mujeres me van a considerar una mujer feliz. Por eso el niño se va a llamar Aser.»
14 Un día, durante la cosecha de trigo, Rubén fue al campo y allí encontró unas frutas llamadas mandrágoras, las cuales llevó a su madre Lea. Cuando Raquel vio las frutas, le dijo a Lea:
—Por favor, dame algunas de esas mandrágoras que tu hijo te trajo.
15 Pero Lea le contestó:
—¿Te parece poco haberme quitado el marido? ¡Y ahora quieres también quitarme las mandrágoras de mi hijo!
—Pues a cambio de las mandrágoras de tu hijo, esta noche Jacob dormirá contigo —propuso Raquel.
16 Al caer la noche, cuando Jacob volvía del campo, Lea salió a su encuentro y le dijo:
—Hoy vas a dormir conmigo pues te he alquilado a cambio de las mandrágoras de mi hijo.
Esa noche Jacob durmió con Lea, 17 y Dios oyó su oración y ella le dio a Jacob su quinto hijo. 18 Entonces Lea dijo: «Este niño se va a llamar Isacar. Dios me ha premiado porque le di mi esclava a mi marido.»
19 Tiempo después Lea le dio a Jacob su sexto hijo, 20 y dijo: «Dios me ha dado un buen regalo. Ahora mi marido me estimará más, porque ya le he dado seis hijos. Por eso este niño se va a llamar Zabulón.»
21 Por último, Lea tuvo una hija, a la cual llamó Dina. 22 Pero Dios se acordó de Raquel, oyó su oración y le permitió tener hijos. 23 Cuando tuvo el primero, dijo: «Dios me ha quitado la vergüenza de no tener hijos. 24 Que el Señor me permita tener otro.» Por eso lo llamó José.
Trampas entre Jacob y Labán
25 Después de que Raquel dio a luz a José, Jacob le dijo a Labán:
—Déjame regresar a mi propia tierra. 26 Dame a mis hijos y a mis mujeres, pues por ellas he trabajado contigo, y deja que me vaya. Tú bien sabes cómo he trabajado para ti.
27 Pero Labán le contestó:
—Por favor, quédate conmigo. Por adivinación he sabido que por ti el Señor me ha bendecido. 28 Dime cuánto quieres ganar, y te lo pagaré.
29 Entonces Jacob le dijo:
—Tú bien sabes cómo he trabajado para ti y cómo he cuidado tus animales; 30 lo poco que tenías antes de que yo viniera ha aumentado en gran manera. Desde que llegué, el Señor te ha bendecido; pero, ¿cuándo voy a comenzar a trabajar para mi propia familia?
31 —¿Cuánto quieres que te pague? —insistió Labán.
—No me pagues nada —respondió Jacob—. Volveré a cuidar tus ovejas, si aceptas lo que voy a proponerte: 32 déjame pasar hoy por entre tu rebaño, para apartar todos los corderitos negros y todos los cabritos manchados y moteados. Ellos serán mi salario. 33 Así, cuando más adelante vengas a ver lo que he ganado, tendrás la prueba de mi honradez: si en mi rebaño hay cabras que no sean manchadas o moteadas, o corderos que no sean negros, será porque te los he robado.
34 —Está bien, acepto lo que propones —dijo Labán.
35 Pero ese mismo día Labán apartó todos los chivos rayados y moteados, y todas las cabras manchadas y moteadas o que tenían algo blanco, y todos los corderos negros, y se los dio a sus hijos para que los cuidaran. 36 Ya con este rebaño, se fue de donde estaba Jacob, a una distancia de tres días de camino.
Jacob, por su parte, siguió cuidando las otras ovejas de Labán. 37 Cortó ramas verdes de álamo, almendro y castaño, y las peló para que pudieran verse rayas blancas; 38-39 luego puso las varas, ya peladas, frente a los rebaños, en el lugar donde tomaban agua. Allí era donde los machos se apareaban con las hembras, y como lo hacían delante de las varas, sus crías nacían rayadas, manchadas y moteadas. 40 Entonces Jacob las apartaba y las ponía frente a los animales rayados y negros del rebaño de Labán. De esa manera Jacob fue formando su propio rebaño y apartándolo del rebaño de Labán. 41 Cada vez que los animales más gordos se apareaban, Jacob ponía las varas en el lugar donde tomaban agua, de modo que pudieran ver las varas en el momento de aparearse; 42 pero cuando venían los animales más flacos, no ponía las varas. Por eso los animales más flacos eran para Labán, y los más gordos eran para Jacob. 43 Fue sí como Jacob se hizo muy rico y llegó a tener muchas ovejas, esclavos, esclavas, camellos y asnos.
1 Xama axta ekweteya megkamowagko kataksek apketchek Raquel ma'a Jacob, natha'ak axta m'a yáxa Lía, axta táhak eyáneya atáwa' s'e:
—Hetés ko'óxa étchek, sa' agkok héteyásak, watsapok sa'.
2 Aptaqnókkek axta eyke m'a Jacob, aptáhak axta apcháneya s'e:
—¿Diosya ko'o? Neykhe megyahayo exche' kótak étchek ma'a.
3 Tén axta ektáha eyáneya s'e:
—Epatheták sa' ma'a séláneykha Bilhá, épetcha sa', wet'ak sa' agkok étchek ma'a, keñe sa' ko'o máxa atnehek sekwete m'a. Sa' kañék ko'o sekwete étchek ma'a.
4 Méssek axta Raquel ma'a eyásenneykha Bilhá, yaqwayam etnehek apmeykha naqsa. Apyepetcha'ak axta Jacob ma'a Bilhá. 5 Wetássek axta han xama apketche apkenna' m'a Jacob. 6 Tén axta Raquel ektáha s'e: “Dan sa' etnehek apwesey s'e sakcha'a nak, hakte aplegayók ko'o Dios sélmaxnagko, payhawók setnéssesakxa segkésa xama hatte.”
7 Wetásekxeyk axta makham pók apketche apkenna' Bilhá m'a Jacob, 8 keñe axta Raquel ektáha s'e: “Neftalí sa' etnehek apwesey s'e sakcha'a nak, hakte xámok axta ko'o sélnápomáxche m'a eyáxeg, kóneg nahan ektemessáseykekxa'.”
9 Xama axta ekwet'a ekmassa ekmowána kótak étchek ma'a Lía, méssek axta Jacob ma'a eyásenneykha Zilpá, yaqwayam etnehek apmeykha naqsa. 10 Wetássek axta xama apketche apkenna' Jacob ma'a Zilpá, 11 keñe axta Lía ektáha s'e: “¡Éséye nak la'a! Anteméssesek sa' apwesey Gad xa sakcha'a nak.”
12 Wetásekxeyk axta makham pók apketche apkenna' Jacob ma'a Zilpá, 13 tén axta Lía ektáha s'e: “¡Payhekxeyk agko' ko'o kaxwók ewáxok! Hexének sa' ko'o kaxwók kelán'ák ekpayheykekxo ewáxok. Aser axta han temessásak apwesey m'a sakcha'a nak.”
14 Xama ekhem axta apmahágko yókxexma m'a Rubén, neyseksa apnakxamap axta m'a hótáhap apaktek, apwetágwokmek axta han aqsok ekyexna ekwesey axta mandrágoras, ekhól'a momhápa negye', apsákxéssek axta m'a egken Lía. Xama axta ekwet'a Raquel ma'a aqsok ekyexna nak, axta entáhak eyáneya Lía s'e:
—Hélmés ko'óxa nekha xa mandrágoras apsántegkesa nak étche.
15 Axta entáhak Lía eyátegmowágko s'e:
—¿Kenagkamcheya axta exche' kaxyókak sémentamoma m'a etáwa'? ¡Keñe kaxwók ekmako hélyementók se'e mandrágoras ekyexna apagkok nak ma'a hatte!
—Epathetagkok sa' xeye Jacob se'e axta'a nak, sélmésa enxoho m'a mandrágoras ekyexna apagkok nak étche —axta táhak eyáneya Raquel.
16 Kelanyexágkek axta Lía m'a Jacob apwákxo axta axta'a apkenyékto yókxexma, axta entáhak eyáneya s'e:
—Hepathetagkok sa' ko'o exchep se'e axta'a nak, hakte élmassáseyha exchek ko'o exchep ekyánmaga ekyaqmageykekxa m'a mandrágoras ekyexna apagkok nak hatte.
Appathetágkek axta Lía Jacob xa axta'a nak, 17 wetásekxeyk axta makham apketche apkenna' m'a Jacob, cinco axta aptáhak, hakte aplegayak Dios ma'a élmaxnagko. 18 Tén axta Lía ektáha s'e: “Isacar sa' kólteméssesek apwesey s'e sakcha'a nak, hakte Dios egkeyásak ekyaqmageykekxa eñama sekmésso etáwa' m'a séláneykha nak.”
19 Keñe axta ekwetásekxo makham pók apketche apkenna' Jacob ma'a Lía, seis axta aptáhak, 20 tén axta ektáha s'e: “Dios egkeyásak ko'o segkésso naqsa aqsok ektaqmela. Heyáhapmakha sa' kaxwók ko'o m'a etáwa', hakte seis aptáhak sekwetasso apketchek.” Zabulón axta han temessásak apwesey xa sakcha'a nak.
21 Weteyak axta han xama étche kelwána m'a Lía, Dina axta teméssessók ekwesey. 22 Xénwákxók axta han apwáxok Dios ma'a Raquel; apleg'ak axta élmaxnagko, keñe apmésa yaqwayam kótak étchek. 23 Xama axta ekweteya apkemha apmonye' étche, axta entáhak se'e: “Apmasséssek kaxwók Dios sekmegqakto eñama matè étchek. 24 Yána annal'a óteyekxak makham pók.” Axta keñamak ekteméssessama apwesey José.
Jacob tén han Labán apkelyexancháseykha chá'a pók
25 Aptáhak axta Jacob apcháneya Labán, natámen ekwete axta José m'a Raquel:
—Heyho ataqhohok makham ma'a seyókxa axta. 26 Hélmeyásekxa étchek, tén han ma'a enaqteyegka'a nak, hakte ektamheykha axta ko'o yaqwayam almok ma'a, heyho ataqhekxa'. Apya'ásegkok xép ektémakxa sektemessáseykencha'a.
27 Aptáhak axta Labán apchátegmowágko s'e:
—Exa aqsa s'e sekhakxa nak. Ey'assásegweykmek ko'o aqsok ekha élmowancha'a sepasmoma m'a Wesse' egegkok eñama exchep. 28 Héltennés háxko ekwánxa apmenyeyk ekyánmaga aptamheykha, ayánmagkasek sa'.
29 Tén axta Jacob aptáha apcháneya s'e:
—Apya'ásegkok xép ektémakxa chá'a sektemessáseykha, tén han séltaqmelchessessama chá'a m'a aqsok apnaqtósso; 30 apxámeykekxók apagko' ma'a apqántawók axta sekwaya, hakte appasmomchek axta Wesse' egegkok ma'a sekxók axta sekwaya; ¡ko'o eyke payhawók kaxwók atneykha alanaksek aqsok ekheykha nak exagkok!
31 —¿Háxko ekwánxa apmenyeyk ayánmagkasek? —axta aptáhak Labán.
—Mómenyeyk ko'o hegkések ekyánmaga sektamheykha —axta aptáhak Jacob apchátegmowágko—. Alánésha sa' eyke makham apnaqtósso nepkések apmako enxoho elyahakxohok ma'a sekmakókxa nak atnehek wána': 32 heyho sa' aweynchamha sakhem nepyeseksa m'a apnaqtósso nepkések, yaqwayam waxpánchesek apyókxoho m'a nepkések apketkók apkelpésyam nak, tén han apyókxoho yát'ay apketkók apkelmópeykha nak. Sa' katnehek ko'o ekyánmaga sektamheykha xa. 33 Apwa'akteyk sa' agkok chá'a etyánegwatámhok ma'a ekyánmaga sektamheykha: yetneyk sa' agkok chá'a meyke apkelmópeykha m'a yát'ay seknaqtósso essenhan nepkések megkatnaha enxoho apkelpésyam, hexének sa' sélmenyexchesso ko'o exchep, cháxa yaqwayam sa' kañék apwete exchep meyke sektémakxa ko'o.
34 —Hoy táse', antéhek sa' xa aptáhakxa nak —axta aptáhak Labán.
35 Apkexpánchessek axta Labán apyókxoho yát'ay apketkók apkelpéwayam xa ekhem nak, tén han apkelmakteykha, tén han apyókxoho yát'ay apkelmópeykha, tén han ma'a apyókxoho nepkések apketkók apkelpésyam nak, apkelméssek axta apketchek yaqwayam elánesha. 36 Tén axta apxega yetlo xa apnaqtósso nak apmahágko makhawók eyátépexa axta aphakxa m'a Jacob, ekweykmoho nak ántánxo ekhem nenxega náxop.
Keñe axta Jacob apkeláneseykencha'a makham pók apnaqtósso nepkések axta m'a Labán. 37 Apkelyaqténchek axta han yámet álamo aktegák axnancha'ák, tén han almendro keñe han castaño, apkelpexyawássek axta émpe'ék yaqwayam enxoho agyekpelkohok élpéwayam élmope émpe'ék, 38-39 tén axta apkelánchesa yámet apkelpexyawasso émpe'ék ma'a apmonye'e nak kélnaqtósso, cham'a apyeneykegkaxa axta chá'a yegmen. Cha'a aptawáseykegkaxa axta chá'a apkelwána m'a. Apkelpéwayam axta han chá'a apkelántépak apketkók, tén han apkelpeysameykha, hakte axta ñókxa aptawásencha'a chá'a apkelwána ekpayhókxa nak yámet kélpexyawasso émpe'ék. 40 Apkexpánchessek axta han Jacob, apkelpeykesákxók axta pók ma'a apkelpéwayam nak tén han ma'a apkelpésyam nak Labán apnaqtósso. Cháxa ektémakxa axta aptaqmelcháseykegkoho apcháncheseykekxa apnaqtósso apagko' ma'a Jacob, apkexpánchessama m'a Labán apnaqtósso nak. 41 Aptawáseyha axta agkok chá'a apkelwána m'a apnaqmele nak nepkések, elánchessekxak axta chá'a yámet Jacob ma'a apyeneykegkaxa nak chá'a yegmen, yaqwayam enxoho elanok chá'a m'a yámet nak neyseksa aptawáseykha apkelwána; 42 keñe axta apkelchexyekmo enxoho chá'a m'a apkelyamhagko nak, melánchesagkehek axta chá'a yámet. La'a aptéma axta apkelyamhagko apnaqtósso m'a Labán, keñe axta Jacob ma'a apnaqmele nak. 43 Axta keñamak aptéma wesse' m'a Jacob, tén han apxámokma m'a nepkések apnaqtósso, tén han apkeláneykha apkelennay'a, tén han kelwán'ák, tén han yányátnáxeg, tén han ma'a yámelyeheykok.