Andar con sabiduría
1 Vale más la buena fama
que el buen perfume.

Vale más el día en que se muere
que el día en que se nace.

2 Vale más ir a un funeral
que ir a una fiesta;
pues la muerte es el fin de todos nosotros,
y los que vivimos debemos recordarlo.

3 Vale más llorar que reír,
pues podrá hacerle mal al semblante,
pero le hace bien al corazón.

4 El sabio piensa en la muerte,
pero el necio, solo en divertirse.

5 Vale más oír reprensiones de sabios
que alabanzas de necios.

6 Las carcajadas del necio se parecen
al crujir de las zarzas en el fuego,
¡y también esto es vana ilusión!

7 La extorsión entorpece al sabio,
y el soborno corrompe su carácter.

8 Vale más terminar un asunto
que comenzarlo.

Vale más ser paciente
que arrogante.

9 No te dejes llevar por el enojo, porque el enojo es propio de los necios.
10 Nunca te preguntes por qué todo tiempo pasado fue mejor, pues hacerse esa pregunta no es de sabios.
11 En esta vida la sabiduría es buena y provechosa, y más aún si va acompañada de una herencia. 12 Pues la sabiduría protege lo mismo que el dinero, pero la sabiduría es más provechosa porque da vida a quienes la tienen.
13 Fíjate bien en lo que Dios ha hecho: ¿quién puede enderezar lo que él ha torcido? 14 Cuando te vaya bien, disfruta de esos momentos; y cuando te vaya mal, ponte a pensar que lo uno y lo otro son cosa de Dios, y que nunca se sabe lo que ha de traer el futuro.
15 Todo esto he visto durante la vana ilusión que es mi vida: gente buena que muere a pesar de su bondad, y gente mala que a pesar de su maldad vive muchos años.

16 No hay que pasarse de bueno,
ni tampoco pasarse de listo.
¿Para qué arruinarse uno mismo?

17 No hay que pasarse de malo,
ni tampoco pasarse de tonto.
¿Para qué morir antes de tiempo?

18 Lo mejor es agarrar bien esto
sin soltar de la mano aquello.

Al que teme a Dios
le va bien en todo.

19 Más fuerza da la sabiduría al sabio,
que diez gobernantes a una ciudad.

20 No hay nadie en la tierra tan perfecto que haga siempre el bien y nunca peque.
21 No hagas caso de todo lo que se dice, y así no oirás a tu siervo cuando hable mal de ti. 22 Aunque también tú, y lo sabes muy bien, muchas veces has hablado mal de otros.
Búsqueda de la sabiduría
23 Todo esto lo examiné con sabiduría, pues me propuse ser sabio, pero eso estaba fuera de mi alcance. 24 ¡Fuera de mi alcance está todo lo que existe! ¡Es demasiado profundo y nadie puede comprenderlo!
25 Me dediqué entonces a adquirir conocimientos, y a estudiar y buscar sabias conclusiones. Y pude darme cuenta de que es malo ser necio, y una locura ser tonto.
26 He encontrado algo que es más amargo que la muerte: la mujer que tiende trampas con el corazón y aprisiona con los brazos. Quien agrada a Dios escapará de ella, pero el pecador caerá en sus redes.
27 En mi intento de encontrar la razón de ser de las cosas, yo, el predicador, he hallado lo siguiente: 28 ¡que todavía no he dado con lo que realmente busco! He encontrado un hombre entre mil, pero ni una sola mujer entre todas ellas. 29 Solamente he encontrado lo siguiente: que Dios nos hizo perfectos, pero nosotros nos hemos complicado la vida.
Kéméxcheyk ólmeyókashok amonye' m'a aqsok ektaqmalma agko' nak
1 Ektaqmalma nenxénamaxche
yeykhágweykmók ma'a
ekwánxa nak ekmátsa
ekpaqneyam sokmátsa.

Tásek ekhem nétsapmakxa
megkaxnawok ma'a
ekhem nenteyeykemxa nak.

2 Tásek agmahagkok ma'a
éllapwámegkaxa nak énxet,
eñama apketsapma pók,
megkaxnawok agmahagkok ma'a
élpayheykxexa nak apkelwáxok énxet;
hakte nétsapma ekteme
ekweykekxoho apyókxoho énxet,
kéméxcheyk chá'a kaxének
apkelwáxok ma'a énxet'ák
meletsapa nak makham.

3 Tásek anlekxagwaha,
megkaxnawok ma'a
néktegmeykha nak,
hẽtsagkassesek eykhe chá'a négát,
ektaqmalma egwáxok eyke
chá'a henteméssesho'.

4 Énxet ekha nak apya'áseyak aqsok,
kaxénmakha chá'a apwáxok nétsapma,
keñe eyke m'a énxet ekyeyháxma nak,
wánxa aqsa kaxénmakha apwáxok
etegyaha ekpayheykekxa apwáxok.

5 Tásek hempaqhetchesek
ekyennaqte m'a énxet
ekha nak apya'áseyak aqsok,
megkaxnawok senxéneykha
ektaqmela m'a énxet ekyeyháxma nak.

6 Máxa pa'at élmeyesma éllól'a
apkektegmeykha m'a
énxet ekyeyháxma nak,
cháxa ektáha han
aqsok eyaqhémo agwetak xa.

7 Apyennaqteyáseykpók agkok
chá'a énxet apya'áseykegkoho nak aqsok,
kayeykesek chá'a exma,
tén han apma enxoho selyaqye
yaqwayam enxoho mexénhek
ektemegweykmohóxma,
katwássesha chá'a aptémakxa.

8 Tásek ampenaksek
nenlane aqsok,
megkaxnawok ageynekxohok
makham nenlane aqsok.

Tásek antéhek
mampekhésamaxche',
megkaxnawok ma'a
negyennaqte nak.

9 Ná etne aqsa ekmanyehe elwok, hakte énxet ekyeyháxma apagkok ma'a nenlo nak.
10 Ná etne aqsa epaqmésmakha s'e: ¿Yaqsa axta ektéma ektaqmalma negheykha m'a nanók axta? Hakte cháxa ektáha nélmaxneyeykha segyeyháxma, nentáha enxoho xa ektáha nak.
11 Tásek ma'a ekha nak negya'áseykegkoho aqsok, hempasmok chá'a negko'o negheykha nak keso náxop, negyepetchesa enxoho m'a aqsok ekxámokma nak nenxaweykekxa. 12 Hentaqmelcheshok chá'a m'a negya'áseykegkoho nak aqsok, hawók ma'a selyaqye nak, yeykhágweykmók eyke m'a negya'áseyak nak aqsok, hakte awanchek kagkések apyennaqte m'a énxet ekha nak apya'áseykegkoho aqsok.
13 Etaqmelchesho hana apkelányo aqsok apkelane nak Dios: ¿yaqsa awanchek kapékásekxak aptaqhesso nak ma'a? 14 Tásek agkok apha, kapayhekxa apwáxok xa neyseksa nak ektaqmalma apha; asagkek agkok han apha, kaxén apwáxok ektáha éleñama Dios xa ánet aqsok nak, mey'asagkehek eyke chá'a énxet yaqwánxa katnehek ma'a egmonye' nak.
15 Ékeso sekweteya nak chá'a neyseksa sekweynchámeykha s'e, ektáha nak aqsok eyaqhémo agweta': emassegwomhok chá'a m'a énxet'ák élpéwomo nak apkeltémakxa, neyseksa apteme élpéwomo apkeltémakxa, keñe m'a énxet'ák élmasagcha'a nak apkeltémakxa, neyseksa eykhe apkeláneyak apkeltémakxa ekmaso, exmakha chá'a ekwenaqte agko'.

16 Ná etne hó
kataqmelek aptémakxa,
essenhan hó agya'asagkohok aqsok.
Kaqhok xép etwasakpohok apagko'.

17 Ná etne hó ekmaso aptémakxa,
essenhan hó segyeyháxma.
Kaqhok xép yetsapok
megkaw'akxa nak
makham apketsapma.

18 Ektaqmelakxoho exchep
emagkok ekyennaqte s'e aqsok nak,
meyke apyenyeykekxa
apméyak ma'a mók aqsok nak.

Énxet apteme nak apcháyo Dios,
emallánek chá'a xa ekyókxoho
aqsok nak.

19 Kagkéshok chá'a apyennaqte
negya'áseykegkoho nak aqsok ma'a
énxet ekha nak apya'áseyak aqsok,
kaxnók ma'a diez
apkeltaqmelchesso nak
chá'a xama tegma apwányam
asextók chá'a katnehek apkelyennaqte.

20 Méko xama énxet appéwomo apagko' keso náxop, meyétekkesseyam nak chá'a apkelane aqsok ektaqmela, tén han melane nak mey'assáxma.
21 Nágyeyxho aqsa m'a ekyókxoho apxénamap nak xép, keñe sa' megyeyxók chá'a m'a ekyókxoho apxéneykha ekmaso nak xép apkeláneykha. 22 Ekhawo nak xép xa, apya'ásegkok, hágkaxwe axta exchep xa exénmakha chá'a ekmaso pók.
Negya'áseyak aqsok negketamso
23 Ektaqmelchessamók axta ko'o sélányo xa ekyókxoho nak yetlo sekya'áseykegkoho, hakte ekxeyenmeyk axta chá'a ko'o atnehek énxet ekha apya'áseyak aqsok; axta eyke athanyeykekxa'. 24 May'ásegweykmok ahagko' ma'a ekyókxoho aqsok élánteyapma nak, askohok agko' nahan agya'asagkoho', méko nahan awanchek kay'ásegwók.
25 Ekwasqápeykekxók axta séltémo atnehek ekha sekyekpelchémo, tén han altámesaxchek ektémakxa aqsok, tén han aktamok ma'a éleñémeykxa nak. Ekyekpelchágweykmek axta ko'o ektáha ekmaso antéhek segyeyháxma, tén han antéhek magya'áseyak exma.
26 Ekwetayak axta ko'o xama aqsok ektáha ekmáske agko', megkaxnawo m'a nétsapma nak: cham'a kelán'a ekmomól'a egwáxok hentawasha, sempekkeneykhal'a chá'a awáxok hegmok. Énxet ekleklamo nak apwáxok Dios, megyohok sa' kamok apwáxok ma'a, keñe sa' eyke m'a énxet mey'assáxma nak, kamok sa'.
27 Ko'o Séltenneykencha'awól'a, élenxáneykmók axta ótekxak ma'a ektémakxa nak chá'a aqsok, keñe sekya'ásegweykmo 28 móteyeykekxo makham ma'a sétamsama nak. Xama axta aqsa sekwet'a énxet appéwomo nepyeseksa m'a apxámokma nak, keñe kelán'a ekpéwomo mót'a xama enxoho m'a neyseksa nak ekyókxoho kelán'ák. 29 Wánxa axta aqsa sekwetákxo s'e: Dios apteméssessama ekpéwomo aptémakxa énxet, keñe eyke énxet apteméssesamakpo apagko' apsexnánémap.