Moisés aconseja obediencia a los israelitas
1 Moisés siguió diciendo:
«Ahora pues, israelitas, escuchen las reglas y ordenanzas que les he enseñado, y pónganlas en práctica, para que vivan y ocupen el país que el Señor y Dios de sus antepasados les va a dar. 2 No añadan ni quiten nada a lo que yo les ordeno; cumplan los mandamientos del Señor su Dios, que yo les doy. 3 Ustedes mismos han visto lo que el Señor hizo en Baal Pegor, y cómo eliminó de nuestro pueblo a todos los que adoraron al dios de ese monte; 4 pero todos ustedes, los que se mantuvieron fieles al Señor su Dios, todavía están vivos. 5 Yo les he enseñado las reglas y ordenanzas que el Señor mi Dios me ordenó, para que las pongan en práctica en el país que van a ocupar. 6 Cúmplanlas y practíquenlas, porque de esta manera los pueblos reconocerán que en ustedes hay sabiduría y entendimiento, ya que cuando conozcan estas reglas no podrán menos que decir: “¡Qué sabia y entendida es esta gran nación!” 7 Porque, ¿qué nación hay tan grande que tenga los dioses tan cerca de ella, como tenemos nosotros al Señor nuestro Dios cada vez que lo invocamos? 8 ¿Y qué nación hay tan grande que tenga reglas y ordenanzas tan justas como toda esta enseñanza que yo les presento hoy? 9 Así pues, tengan mucho cuidado de no olvidar todas estas experiencias que han vivido; no las aparten jamás de su pensamiento. Por el contrario, siempre deberán contarlas a sus hijos y a sus nietos.
Dios habla en el monte Horeb
10 »El día que ustedes estuvieron ante el Señor su Dios en el monte Horeb, el Señor me dijo: “Reúne al pueblo para que escuchen mis palabras y aprendan a honrarme todos los días de su vida, y eso mismo deben de enseñar a sus hijos.”
11 »Ustedes se acercaron al pie del monte, del cual salían llamas de fuego que subían a gran altura y formaban una nube espesa y negra. 12 Entonces el Señor les habló de en medio del fuego. Ustedes oyeron sus palabras, pero, aparte de oír su voz, no vieron ninguna figura. 13 El Señor les dio a conocer su alianza, que eran Diez Mandamientos que escribió en dos tablas de piedra y que les mandó poner en práctica. 14 A mí me ordenó que les enseñara las reglas y ordenanzas que han de cumplir en la tierra que van a ocupar.
Advertencia contra la idolatría
15 »El día en que el Señor habló con ustedes de en medio del fuego, en el monte Horeb, no vieron ninguna figura. Tengan, pues, mucho cuidado 16 de no caer en la perversión de hacer figuras que tengan forma de hombre o de mujer, 17 ni figuras de animales, aves, 18 reptiles o peces. 19 Y cuando miren al cielo y vean el sol, la luna, las estrellas y todos los astros, no caigan en la tentación de adorarlos, porque el Señor su Dios creó los astros para beneficio de todos los pueblos del mundo. 20 En cuanto a ustedes, el Señor los tomó y los sacó de aquel horno para fundir hierro, que es Egipto, e hizo de ustedes lo que ahora son: el pueblo de su propiedad. 21 Sin embargo, el Señor se enojó conmigo por culpa de ustedes, y juró que yo no pasaría el río Jordán ni entraría en la buena tierra que él les va a dar en propiedad. 22 Así que, aunque yo voy a morir en este país y no cruzaré el Jordán, ustedes sí lo cruzarán, y tomarán posesión de esa buena tierra. 23 Pero tengan cuidado de no olvidarse de la alianza que el Señor su Dios ha hecho con ustedes. No se hagan ningún ídolo ni figura de las que el Señor su Dios les ha prohibido hacer, 24 porque el Señor su Dios es un Dios celoso, ¡un fuego que todo lo consume!
25 »Cuando ustedes tengan hijos y nietos, y se hayan hecho viejos en este país, no vayan a rebajarse haciendo imágenes o figuras que representen cualquier cosa, cometiendo así una maldad delante del Señor su Dios y provocando su enojo. 26 Si eso sucediera, ustedes desaparecerán del país que van a ocupar al otro lado del Jordán. El cielo y la tierra son testigos de la advertencia que les doy. ¡No vivirán mucho tiempo en esa tierra! ¡Serán exterminados por completo!
27 »El Señor los dispersará por todas las naciones, y solo un pequeño número de ustedes sobrevivirá en ellas. 28 Allí servirán a dioses fabricados por artesanos: ídolos de madera y de piedra, que no ven, ni oyen, ni comen, ni respiran. 29 Pero si allí buscan al Señor su Dios con todo su ser, lo encontrarán. 30 Cuando finalmente pasen ustedes por todos estos sufrimientos y angustias, si se vuelven al Señor y le obedecen, 31 él, que es bondadoso, no los abandonará ni los destruirá, ni se olvidará de la alianza que hizo con sus antepasados y que juró cumplir.
32 »Estudien el pasado; escudriñen la historia desde la creación de la humanidad. Vayan por toda la tierra y pregunten si alguna vez ha sucedido o se ha sabido de algo tan grande como esto. 33 No existe pueblo alguno que haya oído, como ustedes, la voz de Dios hablándole de en medio del fuego, y que no haya perdido la vida. 34 De hecho, no ha habido ningún dios que haya escogido a un pueblo de entre los demás pueblos, con tantas pruebas, señales, milagros y guerras. Recuerden que el Señor los liberó de Egipto, desplegando gran poder, y a través de hechos aterradores.
35 »Esto les ha sido mostrado para que sepan que el Señor es el verdadero Dios, y que fuera de él no hay otro. 36 Él les habló desde el cielo para corregirlos, y en la tierra les mostró su gran fuego, y oyeron sus palabras de en medio del fuego. 37 Él amó a los antepasados de ustedes y escogió a sus descendientes, y los liberó de Egipto por medio de su gran poder. 38 Arrojó de la presencia de ustedes a naciones más numerosas y poderosas que ustedes, con el fin de que ustedes ocuparan sus países y los recibieran en propiedad, como ahora está sucediendo.
39 »Por lo tanto, grábense bien en la mente que el Señor es Dios, tanto en el cielo como en la tierra, y que no hay otro más que él. 40 Cumplan los mandamientos y reglas que yo les doy en este día, y les irá bien a ustedes y a sus descendientes, y vivirán muchos años en el país que el Señor su Dios les va a dar para siempre.»
Ciudades de refugio al este del río Jordán
41 Entonces Moisés eligió tres ciudades al este del río Jordán, 42 para que pudiera refugiarse en una de ellas y ponerse a salvo quien matara sin querer a otra persona con la cual nunca antes hubiera peleado. 43 Estas ciudades fueron: Beser, en la meseta del desierto, para la tribu de Rubén; Ramot, en Galaad, para la tribu de Gad; y Golán, en Basán, para la media tribu de Manasés.
Introducción a la entrega de los Diez Mandamientos
44 Esta es la enseñanza que Moisés entregó a los israelitas, 45 y los mandatos, reglas y ordenanzas que les comunicó cuando salieron de Egipto, 46 cuando estaban todavía al este del Jordán, en el valle que está frente a Bet Pegor, en la tierra de Sijón, rey de los amorreos. Sijón vivía en Jesbón, y fue derrotado por Moisés y los israelitas cuando estos salieron de Egipto. 47 Los israelitas ocuparon su territorio y el del rey Og de Basán, dos reyes amorreos que vivían al este del río Jordán. 48 Su territorio se extendía desde Aroer, a orillas del río Arnón, hasta el monte Sirión, también llamado Hermón, 49 y por todo el Arabá, al este del Jordán, hasta el mar Muerto, al pie del monte Pisga.
Moisés apmésso appeywa israelitas apkeltémo elyahakxoho'
1 “Israelitas, kóleyxho sa' segánamakxa tén han nélánémaxchexa nak chá'a antéhek sélxekmóssama axta, kóllána sa' nahan, yaqwayam sa' kólweynchamha chá'a tén han kólmok ma'a apkelókxa, apmaheyókxa nak egkések ma'a Wesse' egegkok, Dios apagkok nak ma'a kélyapmeyk nano'. 2 Nágkólyepetchásekxa aqsa mók amya'a m'a séltémo axta kóllána', nágkólmasses nahan xama enxoho; kóllána chá'a m'a Dios Wesse' kélagkok nak segánamakxa apagkok, séltamho nak ko'o kóllána'. 3 Kéxegke kélagko' axta nahan kélweteyk apteméssessamakxa Wesse' egegkok ma'a Baal-peor, tén han apmassesseykmo kélnepyeseksa kéxegke m'a apyókxoho apkelpeykessamo axta chá'a aqsok kéláyókxa m'a yókxexma nak; 4 keñe kélyókxoho kéxegke, ektáha axta megkólyenseyam kélyetlo m'a Dios Wesse' kélagkok, kélweynchámeyncha'a makham. 5 Élxekmóssegkek axta ko'o kéxegke segánamakxa tén han nélánémaxchexa nak antéhek apkeltémo axta ko'o alxekmósek ma'a Dios Wesse' ahagkok, yaqwayam sa' kóllanagkok chá'a m'a apkelókxa yaqwánxa sa' kólhamok. 6 Kólyahakxoho sa' chá'a, kóllána sa' nahan, hakte sa' kañék apkelya'áseykegkoho kéxegke énxet'ák apheykha nak mók nekha, ekha kélya'áseykegkoho xa tén han kélyekpelchémo, hakte kélya'ásegwokmek sa' agkok kéxegke xa segánamakxa nak, megkatnehek sa' metne elxének se'e: ‘¡Apkelya'áseyak nak la'a eghak se'e énxet'ák apxámokma nak, apkelyekpelchémo nahan eghak!’ 7 ¿Yetneya apchókxa énxet apxámokma ekha ketók ma'a aqsok apkeláyókxa, aptéma nak negko'o m'a Dios Wesse' egegkok nélmaxneya enxoho chá'a agának hempasmok? 8 ¿Yaqsa apchókxa énxet apxámokma, ekha segánamakxa tén han nélánémaxchexa nak chá'a antéhek ekpéwomo agko', ekhawo nak ekyókxoho s'e nélxekmowásamáxche', séltennasa nak ko'o kéxegke s'e sakhem nak? 9 Nágkalwagqamák chá'a m'a aqsok kélwete nak, nágkólyensem chá'a xama enxoho ekxéneykha kélwáxok; kóltennasha chá'a m'a kélketchek tén han ma'a kéltawán'ák.
Dios appaqmeyesma néten egkexe Horeb
10 “Axta aptemék ko'o seyenagkama Wesse' egegkok, kélaqnágweykmo axta nápaqtók Dios Wesse' kélagkok ma'a egkexe Horeb: ‘Yánchásekxa sa' énxet'ák yaqwayam sa' yeyxhok sekpeywa tén han yaqwayam sa' kaltámeyagkok sélyeheykekxoho ko'o yókxoho ekhem neyseksa apheykha, yaqwayam sa' elxekmósek apketchek elanagkok ekhawo nak xa.’ 11 Kélaqnágweykmek axta kéxegke m'a awhak egkexe nak, ekteyapmakxa axta nahan táxa eyáléwe ekmeyeykekxo netnók agko', yaphope ekyentaxno agko' axta nahan tamheykekxak tén han ekpésyam; 12 apkelpaqhetchessegkek axta nahan kéxegke Wesse' egegkok ma'a neyseksa táxa eyáléwe nak. Kéllegayak axta kéxegke m'a appeywa, appeywa axta eyke aqsa, keñe megkólweteya xama enxoho m'a ektémakxa apyókxa. 13 Apkelya'ássásegweykmek axta kéxegke Wesse' egegkok ma'a ekhémo mók nélpaqhetchásamáxkoho apagkok, cham'a diez apkeltémókxa nak antéhek, apnaqtáxésso axta ánet meteymog élpayhe, apkeltémók axta nahan kóllanagkok. 14 Ko'o axta nahan apkeltémók alxekmósek kéxegke segánamakxa tén han nélánémaxchexa nak antéhek, yaqwayam sa' kóllánegwók ma'a xapop kélmáheyókxa nak kólhamok.
Sẽlésso antéhek nélpeykessamo aqsok kéleykmássesso
15 “Axta kólweteyk kéxegke xama enxoho apyókxa Wesse' egegkok ma'a apkelpaqhetchessama axta neyseksa táxa eyáléwe, néten egkexe nak Horeb. Kóllanagkoho kéltáhakxa, 16 yaqwayam enxoho megkólnaqtawasaxcheyk kélagko' kóllának ma'a kéleykmássesso kélheyáseykegkoho nak ektémakxa apyókxa m'a énxet essenhan kelán'a, 17 essenhan ma'a aqsok nawha'ák nak, tén han náta, 18 tén han ma'a élpexyaweykegkoho nak náxop kalxog, essenhan ma'a kelasma. 19 Kélenmexawók agkok nahan ma'a néten kólwetak ma'a ekhem, pelten, yaw'a, tén han ma'a ekyókxoho aqsok élsassóxma nak néten, nágkólho káhapwak ekyekkónma kólpeykeshok xa, hakte apkeláneyak axta Dios Wesse' kélagkok élsassóxma nak néten yaqwayam kalsássesek exma apyókxoho énxet keso náxop. 20 Keñe kéxegke apkelmoma m'a Wesse' egegkok, apkelhaxyawásseykekxeyk axta m'a kañe' táxa axagkok kélpeykáseykekxa axta chá'a m'a sawo, Egipto xa, keñe apteméssessama ekhawo nak kéltémakxa s'e kaxwo' nak: énxet'ák apagkok apagko'. 21 Etaqnagkamchek axta eyke ko'o m'a Wesse' egegkok eñama kéltémakxa kéxegke, naqsók axta nahan apteméssessók peya mayeykhekxeyk ko'o m'a neyp wátsam Jordán nak, tén han matxek ma'a xapop ektaqmalma apmáheyókxa nak egkések kéxegke yaqwayam kóltéhek kélagkok kélagko'. 22 Watsapok sa' ko'o s'e apchókxa nak mayeykhekxeyk sa' ma'a neyp wátsam Jordán, kéxegke sa' eyke kólyeykhekxa', kólmok sa' ma'a xapop ektaqmalma nak. 23 Eyke, kóllanagkoho sa' kéltáhakxa yaqwayam megkalwagqamagkehek ma'a ekhémo mók nélpaqhetchásamáxkoho apkelánésso axta kéxegke m'a Dios Wesse' kélagkok. Nágkóllána xama enxoho kélpeykessamo kéleykmássesso tén han kélheyáseykegkoho nak ektémakxa ekyókxa xama aqsok, cham'a apmasma nak cha'a kóllának ma'a Dios Wesse' kélagkok, 24 hakte cham'a Dios Wesse' kélagkok nak kéxegke, apteme xama Dios apkelmeyeykha, ¡táxa eksawhomól'a kalwatnek ma'a ekyókxoho aqsok!
25 “Kélwet'ak sa' agkok kélketchek kéxegke tén han kéltawán'ák, tén han kéltamhágko sa' kélwányamók neyseksa kélheykha m'a apkelókxa nak, kélnaqtawásexcheyk sa' agkok kóllanagkok kéleykmássesso essenhan ma'a kélheyáseykegkoho nak ektémakxa ekyókxa xama aqsok, cháxa kéllana aqsok ekmaso nápaqtók Dios Wesse' kélagkok xa tén han kéllókasa, 26 ekpekkenchek ko'o sakhem néten tén han náxop yaqwayam katnehek ekweteykegkoho, kaxwók sa' kólmassegwók kéxegke m'a apkelókxa yaqwánxa nak kólmok, cham'a neyp wátsam Jordán nak. Megkawegqók sa' kélheykha m'a xapop nak, kólmasséssók sa' kélyókxoho. 27 Yexpánchesha sa' kéxegke Wesse' egegkok elya'aksek ma'a nepyeseksa nak pók aptémakxa énxet'ák, kélqántawók kélagko' sa' kóleymaxchek kéxegke, wánxa sa' aqsa m'a kélheykha nak chá'a apkelókxa apkelya'asakxa enxoho chá'a m'a Wesse' egegkok. 28 Sa' kólpeykeshok chá'a aqsok kéláyókxa énxet nak chá'a apkelane m'a, cham'a kéleykmássesso élánamáxche nak yántéseksek tén han ma'a meteymog, megkate nak exma, tén han megkañe nak ektemegweykmohóxma, tén han megkato nak ekto, tén han ma'a meyke nak énnama. 29 Kélchetamchek sa' agkok Dios Wesse' kélagkok ekweykmoho kañók agko' kélwáxok tén han ekweykmoho kélyennaqte neyseksa kélheykha m'a, kólwetekxak sa'. 30 Cháhapwakteyk sa' agkok kéxegke ekyókxoho s'e nenlegeykegkoho nak tén han se'e eklegeykegkoho nak egwáxok, kélya'aweykxeyk sa' agkok ma'a Wesse' egegkok tén han kélyahákxoho enxoho, 31 mekxáyhek sa' chá'a kélxakcha'awo', memasséssemek sa' nahan, hakte cha'a apteme Dios apmopyósa henlanok ma'a, megkalwánaqmék sa' nahan ma'a ekhémo mók nélpaqhetchásamáxkoho apkelánésso axta m'a kélyapmeyk nanók axta kéxegke, tén han apxeyenma axta naqsók agko' elána'.
32 “Kólchetam kélnentámen axta kéxegke, tén han ma'a nanók agkók axta, sekxók axta apkeláneya Dios énxet keso nélwanmeygkaxa; kólweynchamha sa' ekyókxoho keso náxop, kólmaxneyha sa' chá'a, temegkek axta kexaha aqsok ekyawe agko' ektéma nak xa, kélya'áseykegkók axta kexaha nahan. 33 ¿Yetnéya axta chá'a meletsapma énxet mók apheykegkaxa ellegak Dios appeywa apkelpaqhetchesa enxoho m'a neyseksa táxa eyáléwe, ekhawo nak kéxegke? 34 ¿Yetnéya xama aqsok kéláyókxa élyéseykha énxet'ák nepyeseksa m'a pók aptémakxa nak énxet, ekyetlómo élane m'a ekxámokma aqsok, tén han ma'a magkenatchesso nak agweta', tén han ma'a sempelakkasso nak agweta' tén han ma'a kempakhakma, yetlo ekmeykha ekyawe ekmowána tén han ma'a ekmowána nak hegyegwakkasek, ekhawo apkeláneya axta kélnápaqta'awók kéxegke Dios Wesse' kélagkok ma'a yókxexma Egipto, eñama apkelmasma kéxegke? 35 Cháxa apxekmóssama axta kéxegke Wesse' egegkok xa yaqwayam enxoho kólya'asagkohok apteme apmámnaqsoho Dios, méko pók aphawo enxoho. 36 Apkelpaqhetchessegkek axta nahan kéxegke m'a néten nak yaqwayam enxoho elánekxések chá'a kélxega, keñe so náxop nak apxekmóssama chá'a táxa ekwányam apagkok, kóllegak axta nahan chá'a appeywa m'a neyseksa táxa eyáléwe nak. 37 Apkelásekhayók axta kélyapmeyk nano' axta kéxegke m'a, apkelyéseykha axta nahan ma'a aptawán'ák neptámen nak, apkelántekkessegkek axta Egipto eñama ekyawe apmopwána. 38 Apkelántekkessegkek axta kélmonye'e kéxegke m'a énxet'ák apxámokma apagko' axta tén han apkelyennaqte, megkólhawo nak kéxegke, yaqwayam enxoho kólmok ma'a apkelókxa nak tén han kóltéhek kélagkok kélagko', ekhawo ektémakxa nak se'e kaxwo' nak.
39 “Nágkólwatéssem ekxéneykha kélwáxok Wesse' egegkok apteme Dios ma'a néten tén han keso náxop, méko pók aphawo enxoho m'a. 40 Kóllána chá'a m'a segánamakxa apagkok sekmésa nak ko'o kéxegke s'e ekhem nak, tén han ma'a nélánémaxchexa nak chá'a antéhek, keñe sa' tásek chá'a katnehek ektáhakxa kéxegke tén han ma'a kéltawán'ák kélnentámen nak, kólhakha sa' nahan apxámokma apyeyam ma'a apkelókxa apmáheyókxa nak egkések meyke néxa m'a Dios Wesse' kélagkok.”
Apkelyexánegweykenxa nak chá'a énxet'ák teyapmakxa ekhem nak neyp wátsam Jordán
41 Apkelyéseykha axta Moisés apqántánxo tegma apkelyawe m'a ekpayho nak teyapmakxa ekhem neyp wátsam Jordán, 42 yaqwayam enxoho yepwának chá'a éxánegwakxak ma'a énxet apchaqhe nak chá'a pók megkatnahakxoho apmáheyo yaqhek, melnápomákpo axta chá'a m'a nanók axta. 43 Keso apkelwesey axta tegma apkelyawe s'e: Béser, xapop ekpayhegwayam nak néten ma'a yókxexma meykexa énxet. Cháxa yaqwánxa sa' chá'a elmeyekxak ma'a Rubén énxet'ák apagkok; tegma apwányam Ramot, apyetnama nak ma'a Galaad. Cháxa yaqwánxa sa' chá'a elmeyekxak ma'a Gad énxet'ák apagkok; tén ma'a tegma apwányam Golán, apyetnama nak ma'a Basán, cháxa yaqwánxa sa' chá'a elmeyekxak ma'a nápakha nak Manasés énxet'ák apagkok.
Énxet'ák kélxekmósso diez apkeltémókxa nak antéhek Dios
44 Keso nélxekmowásamáxche apméssama axta Moisés israelitas, 45 tén han apkeltémókxa antéhek, tén han segánamakxa tén han nélánémaxchexa antéhek apkeltennáseykegko axta sekxók apkelánteyapma axta m'a Egipto, 46 apheykegkaxa axta makham ma'a teyapmakxa ekhem nak neyp wátsam Jordán, ekyapwátegweykenxa nak xapop ekyetnama nak ma'a ekpayho nak Bet-peor, Sihón nak xapop apagkok, wesse' apwányam apagkok nak ma'a amorreos. Hesbón axta eyke aphak ma'a Sihón, Moisés axta eyke apyaqmassók yetlo apkelxegexma'a m'a israelitas, cham'a sekxók axta apkelánteyapma m'a Egipto. 47 Apyementamomchek axta xapop apagkok ma'a israelitas tén han ma'a wesse' apwányam Og aphama axta m'a Basán, apqánet kelwesse'e apkelwányam apagkok axta m'a amorreos apheykencha'a axta m'a teyapmakxa ekhem nak neyp wátsam Jordán. 48 Axta nahan cheynamók xapop apagkok ma'a yókxexma Aroer, cham'a neyáwa nak wátsam Arnón, ekweykekxoho m'a egkexe Sirión, ekwesey nak han Hermón, 49 tén han ma'a ekyókxoho nak yókxexma Arabá, teyapmakxa ekhem nak ma'a wátsam Jordán, ekweykekxoho m'a Wátsam Ekwányam Étsapma, awhak nak ma'a egkexe Pisgá.