Jacob ekxeyenma apwáxok exyánegkesek Labán
1 Aplegayak axta chá'a Jacob apkelpaqméteykencha'a Labán apketchek, aptéma chá'a apxeyenma s'e: “Apkelmomchek Jacob ma'a ekyókxoho aqsok ektáha axta apagkok ma'a egyáp nak negko'o, cháxa ekteméssessama nak ekxákma aqsok apagkok.” 2 Apwetayak axta han Jacob ekmassama ektaqmeleykha chá'a apwáxok apkelányo m'a Labán, ektéma axta chá'a m'a nanók axta. 3 Keñe axta Wesse' egegkok aptáha apcháneya Jacob se'e: “Emyekxa sa' makham ma'a apchókxa aphakxa nak ma'a apyáp, apheykegkaxa nak ma'a apnámakkok, sekxegexma sa' atnehek.”
4 Apkeltamhók axta kóltennássekxak Raquel tén han Lía m'a Jacob, yaqwayam enxoho kalmahagkok ma'a yókxexma, aphakxa axta apkelyáqkasa nepkések, 5 aptáhak axta apkeláneya s'e:
—Ekyekpelchágwokmek ko'o kélyáp nak kéxegke ekmassama ektaqmeleykha apwáxok sélányo, ektéma axta m'a nanók axta; sekxegexma eyke chá'a ko'o ektemék ma'a Dios apagkok nak táta. 6 Kélya'ásegkok kéxegke sektamheykencha'a chá'a sélánéssama aqsok ma'a kélyáp nak, yetlo sekwasqápeykekxoho, 7 kélya'ásegkok han setwáseykegkoho chá'a, apxeyenma chá'a eyánmagkasek ekwánxa sektamheykha keñe meyánmagkasek chá'a. Makke yahayók ko'o Dios hetnéssessamhok exma ekmaso agko' ma'a; 8 aptemék agkok chá'a appeywa s'e: ‘Ayánmagkasek sa' ko'o aptamheykha m'a seknaqtósso apkelpeysameykha nak’, apyókxoho apkelwán'ák axta han chá'a epalchesagkok apketkók apkelpeysameykha; aptemék agkok han chá'a appeywa s'e: ‘Ayánmagkasek sa' élpéwayam nak apyempe'ék’, apyókxoho axta han epalchesagkok chá'a apketkók ma'a élpéwayam nak apyempe'ék. 9 Cháxa aptémakxa axta Dios apkelyementamoma apnaqtósso yaqwayam ko'o hélmések.
10 “Ewanméssek axta ko'o sekwet'a yát'ay apkennawók apchápxegáncha'a apkelwána, élpéwayam apyempehek axta m'a tén han apkelpeysameykha, cham'a ekhem apkeláneykxal'a chá'a apkelwán'ák ma'a kélnaqtósso. 11 Ewóneyha axta ko'o Dios apchásenneykha sekwanmagko, axta ektáhak ko'o seyátegmowágko s'e: ‘Keso sekha s'e.’ 12 Aptáhak axta Dios apchásenneykha seyáneya s'e: Elano sa', étak sa' apyókxoho apkelennay'a apkelápxegeykha apkelwán'ák élpéwayam nak aptáxama, tén han ma'a apkelpeysameykha, hakte ekweteyak ko'o ekyókxoho m'a apteméssessamakxa nak Labán. 13 Ko'o Dios sekxekmowásamáxkoho axta exchep ma'a Betel, apteméssessamakxa axta exchep ekpagkanamaxche m'a meteymog, segkéssamakxa axta han appeywa ekmámnaqsoho. ¡Yempekxa néten! Etyep se'e yókxexma nak, emyekxa makham ma'a apchókxa apteyeykemxa axta.”
14 Keñe axta Raquel tén han Lía ektáha élátegmowágko s'e:
—Méko eyke negko'o kaxwók aqsok yaqwayam ólxewekxak ma'a egyáp apxagkok nak, cham'a apketsapa sa'. 15 Máxa mók nekha néleñama aqsa enteméssessók, ẽlchexakhamchek han ekha ekyánmaga, keñe apmeykencha'a m'a segyánmaga axta yaqwayam hẽlmok xép. 16 Negko'o egagkok ma'a ekyókxoho aqsok tén han egketchek, apkelyementameykekxa axta Dios ma'a egyáp nak negko'o. Elána' sa' ekyókxoho m'a aptáhakxa enxoho apcháneya m'a Dios.
Jacob apteyapma Padán-aram
17-18 Apkelnaqtamáha axta Jacob peya emyekxak makham ma'a Canaán, aphakxa axta m'a apyáp Isaac, apkelchenátchessek axta yányátnáxeg ma'a apketchek, tén han apnaqteyegka'a, apkelsókek axta ekyókxoho aqsok apagkok ekyetnakxa nak, apxegkek axta náxop appakhégko m'a aqsok apnaqtósso, apkelxawe axta eñama ekyánmaga aptamheykha m'a Padán-aram. 19 Kelyentamáxkok axta han Raquel élmenyexchesa aqsok apcháyókxa yáp Labán apmahágko mók nekha apkelyeseságko nepkések apnaqtósso. 20 Cháxa ektémakxa axta Jacob apyexamakpoho apxegánegkessama m'a Labán, énxet arameo, meyke apkeltennasso. 21 Apxeganakmek axta yetlo ekyókxoho aqsok apagkok ekyetnakxa nak, yohók axta apyeykhákxo m'a wátsam Éufrates, apxegkek axta apmahágko m'a élámhakxa nak meteymog Galaad.
Labán apchamhéyak Jacob
22 Ántánxo ekhem axta han entáhak apleg'a Labán apxeganakmo m'a Jacob. 23 Apkemhágkek axta yetlo apkelxegexma'a m'a apnámakkok nak. Siete ekhem axta entáhak aptahanyeykxo m'a élámhakxa nak meteymog Galaad. 24 Wanméssek axta han Labán apya'awa Dios xa axta'a nak, aptáha apcháneya s'e: “Ná epaqhetches aqsa ekmaso Jacob.”
25 Aptahanyekxeyk axta Labán Jacob ma'a élámhakxa nak meteymog Galaad, appakxenweykenxa axta m'a Jacob. Cha'a appakxenwánxa axta han Labán ma'a yetlo apnámakkok, 26 aptáhak axta Labán apcháneya Jacob se'e:
—¿Yaqsa ektáha aptáha nak xa ektáha nak? ¿Yaqsa ektáha sélyexancháseyncha'a nak? Máxa neyseksa kempakhakma élmomaxche aptemessásak apnaqlókmo m'a étchek nak ko'o. 27 ¿Yaqsa ektáha sélyexancháseyncha'a, tén han sexyánegkesa nak meyke séltennasso? Kaxtemék axta séltennasso, apeykásekxohok axta yetlo ekpayheykekxoho ewáxok, tén han yetlo kélpáwasso m'a kéltekpaga nak, tén han arpa. 28 Megyahayók alpetsesekxohok ma'a étchek, tén han étawán'ák. ¡Máxa ekyeyháxma aptemék! 29 Ewanchek xeykhe ko'o atnéssessamhok exma ekmaso kélyókxoho kéxegke, apyáp Dios apagkok xeyke epaqhetchásak ko'o axta'a exchek, aptáha seyáneya s'e: ‘Ná epaqhetches aqsa ekmaso Jacob.’ 30 Appekheykha axta exchep emyekxak ma'a apyáp apxagkok, la'a apkexyeykmo nak, ¿yaqsa eyke ektéma sélmenyexchessama nak aqsok seyáyókxa'?
31 Aptáhak axta Jacob apchátegmowágko Labán se'e:
—Eyáyak axta eyke ko'o. Xeyenmeyk axta ewáxok énnaqtések apyempehek hélyementemekxak ma'a apketchek. 32 Yetneyk sa' agkok enxama negko'o élmá xa aqsok apcháyókxa nak xép, ¡tásek kamátog! Ennámakkok sa' etnehek apweteykegkoho: héltennés sa' ekyetna enxoho aqsok apagkok xép ko'o, keñe sa' esakxa'.
Axta eyke ey'ásegkok Jacob élmenyexma Raquel ma'a aqsok kéláyókxa nak.
33 Aptaxneyk axta Labán ma'a Jacob appakxanma, tén axta apmeyákxo han ma'a Lía axta ekpakxanma, keñe axta aptaxnegwákxo han ma'a ánet élásenneykha axta ekpakxanma, axta eyke elwetákxak ma'a aqsok apcháyókxa nak. Xama axta aptepa m'a ekpakxanma nak Lía, aptaxnegwákxeyk axta m'a Raquel axta ekpakxanma, 34 kelmákxeyk axta Raquel ma'a aqsok kéláyókxa nak, kelnegkónchessek axta kóneg yányátnáxeg kéltahanchesso, heyk axta m'a néten. Apkellexcháha axta apkelchetama Labán ma'a ekyókxoho kañe' nak Raquel ekpakxanma, axta eyke elwetákxa'. 35 Keñe axta Raquel ektáha s'e:
—Táta, ná elaw aqsa magwampákxo enxoho néten apmonye', ekyenyawákxeyk ko'o sekto sakhem.
Apkelchetamchek axta eykhe Labán ma'a aqsok apcháyókxa, axta eyke elwetákxa', 36 tén axta aplawa Jacob, aptáhak axta apcháneya Labán se'e:
—¿Yaqsa aqsok magwaqhawo ko'o sélana? ¿Yaqsa may'assáxma sélana sémheykmo nak? 37 Apkellexcháha ekyókxoho aqsok ahagkok, ¿yaqsa aqsok apwet'a éleñama m'a apxagkok nak? ¡Enegkenwata sa' se'e nápaqta'awo nak apnámakkok, tén han ma'a énámakkok nak ko'o, yaqwayam sa' elxének yaqsa ekpayhawo ektáhakxa s'e egqánet nak, ko'o tén han xép! 38 Veinte apyeyam axta ko'o sektemessáseykha exchep, axta yetsapmak apwáxok apketkok xama enxoho m'a nepkések aptósso, tén han yát'ay; axta atókassók han xama enxoho nepkések apkennawók aptósso nak; 39 axta aseykentegkessók han chá'a xama enxoho aptósso aqsok nawhak eklo eyaqhe, ayaqmagkásekxak axta aqsa chá'a pók ma'a apketsapma nak; kelmenyexáxcheyk axta agkok chá'a apnaqtósso ekhem tén han axta'a, yának axta chá'a exchep ayaqmagkásekxak mók. 40 Wahaxchek axta chá'a ko'o ekmexanma; keñe axta'a wahaxchek apmopsamáge, ¡mowanchek axta chá'a amáwhok atyenek! 41 Veinte apyeyam axta sekha ko'o apxagkok, keso setnamakxa axta ko'o s'e: ektamheykha axta ko'o catorce apyeyam yaqwayam almok ma'a ánet apketchek; keñe axta seis apyeyam sektamheykha yaqwayam almok ma'a aqsok apnaqtósso nak; apxeyenmeyk axta chá'a eyánmagkasek, keñe meyánmagkasek chá'a. 42 Kaxtemék axta metne sekxegexma ko'o m'a Dios apagkok nak Abraham, cham'a Dios apkelpeykessamo nak chá'a táta Isaac, naqsók axta heyáphaksek meyke segkésso xama aqsok. Apweteyak eyke Dios ma'a seklegeykegkoho, tén han ektémakxa ekteyapma sektamheykha, nénxa eltennásak xeyk agkok xép eyesagko aptémakxa m'a axta'a exchek.
Jacob tén han Labán aphéssamo mók apkelpaqhetchásamákpoho
43 Aptáhak axta Labán apchátegmowágko Jacob se'e:
—Étchek ko'o s'e kelán'ák nak; étawán'ák han se'e wokma'ák apketkók nak; seknaqtósso han ma'a nepkések nak. ¡Ekyókxoho aqsok apwet'a nak xép se'e, ahagkok ko'o! ¡Mowanchek ko'o alyementemekxak kaxwók xép ma'a étchek nak, tén han étawán'ák élwete nak! 44 Émpoho; anlának sa' ekhémo mók nélpaqhetchásamáxkoho, xép tén han ko'o, yaqwayam sa' katnehek ekxénweykekxoho chá'a egwáxok negko'o s'e egqánet nak ekyetna nélpaqhetchásamáxkoho.
45 Apmeyk axta Jacob xama meteymog, apkenegkáseyha axta ektémól'a meteymog kélchenegkessól'a, 46 aptáhak axta apkeláneya apnámakkok se'e:
—¡Kólánchesekxa meteymog!
Apyókxoho axta apcháncháseykxak meteymog, yaqwayam ethanchásekxak mók ekhéyak, axta aptókagkok han aptéyak ma'a nekha axta aptahanchásekxexa mók meteymog. 47 Appeywa apagko' axta han aptemessásak ekwesey Labán xa yókxexma nak ektéma nak se'e: “Jegar Sahadutá” keñe axta Jacob apteméssesa ekwesey “Galaad” appeywa apagko' axta han ma'a. 48 Keñe axta Labán aptáha s'e:
—Keso meteymog kéltahanchásekxo nak mók sakhem, ektáha ekxénweykekxoho chá'a egwáxok, keso egqánet nak.
—Axta keñamak kélteméssessama ekwesey Galaad xa yókxexma nak, 49 Mispá axta han kélteméssessók mók ekwesey, hakte axta aptáhak Labán se'e:
—Wesse' egegkok sa' henlanha s'e egqánet nak, cham'a magweteykekxo enxoho egmók, 50 Apnaqtawásegkók sa' agkok xép étchek, essenhan apkelmákxo enxoho makham mók kelán'ák, méko sa' eykhe katnehek segweteykegkoho negyeseksa negko'o, Dios sa' eyke etnehek apweteykegkoho.
51 Aptáhak axta makham Labán apcháneya Jacob se'e:
—Keso meteymog kéláncháseykekxa s'e, tén han meteymog kélchenegkesso sénegkesso exchek ko'o negyeseksa s'e egqánet nak, 52 sa' katnehek sẽltennasso chá'a negko'o yaqwayam enxoho magyeykhék chá'a, yaqwayam annaqtawássesha apheykha m'a egnámakkok. 53 Dios apagkok nak ma'a apyáta' Abraham tén han áta' nak ko'o Nahor, sa' etnehek segyekpelchémo negyeseksa negko'o.
—Tén axta Jacob apmésa appeywa m'a Dios, apkelpeykessamo axta chá'a m'a apyáp Isaac. 54 Yetlókok axta han apchaqhe aptósso Jacob ma'a néten egkexe nak, apkeláneyáha axta apnámakkok etáswak ápetek. Aptókagkek axta m'a apyókxoho nak, apnaqtenchek axta han axta'a m'a néten egkexe nak.
55 Keñe axta axto'ók apxatakha'a Labán, apkelpetsesagkokxeyk axta m'a aptawán'ák nak, tén han apketchek; apkelmaxnéssessek axta apkeltamho epasmok Dios, tén axta aptaqháwo makham apchókxa.
Jacob planea huir de Labán
1 Pero Jacob supo que los hijos de Labán andaban diciendo: «Jacob ha tomado todo lo que era de nuestro padre, y con eso se ha hecho rico.» 2 También Jacob se fijó en que Labán ya no lo miraba con buenos ojos, como antes. 3 Entonces el Señor le dijo a Jacob: «Regresa a la tierra de tus padres, donde están tus parientes. Yo te acompañaré.»
4 Jacob mandó llamar a Raquel y a Lea, para que fueran al campo donde estaba él con sus ovejas, 5 y les dijo:
—Me he dado cuenta de que el padre de ustedes ya no me trata igual que antes; pero el Dios de mi padre siempre me ha acompañado. 6 Ustedes saben muy bien que yo he trabajado para su padre lo mejor que he podido, 7 y que él me ha engañado y continuamente me ha cambiado el salario. Sin embargo, Dios no le ha permitido hacerme ningún mal; 8 al contrario, cuando él decía: “Te voy a pagar con los animales manchados”, todas las hembras tenían crías manchadas; y cuando decía: “Te voy a pagar con los rayados”, entonces todas tenían crías rayadas. 9 Así fue como Dios le quitó sus animales para dármelos a mí.
10 »Un día, cuando los animales estaban en celo, tuve un sueño; y en él veía que los machos cabríos que cubrían a las hembras eran rayados, manchados y moteados. 11 En ese sueño el ángel de Dios me llamó por mi nombre, y yo le contesté: “Aquí estoy.” 12 Entonces el ángel me dijo: “Fíjate bien, y vas a ver que todos los machos que cubren a las hembras son rayados, manchados y moteados. Yo me he dado cuenta de todo lo que Labán te ha hecho. 13 Yo soy el Dios que se te apareció en Betel, allí donde tú consagraste la piedra y me hiciste una promesa. ¡Vamos! Levántate y vete de este lugar; regresa a la tierra donde naciste.”»
14 Raquel y Lea le contestaron:
—Nosotras ya no tenemos ninguna herencia en la casa de nuestro padre. 15 Al contrario, nos trata como si fuéramos extrañas. ¡Hasta nos vendió, y se aprovechó de lo que le pagaste por casarte con nosotras! 16 En realidad, toda la riqueza que Dios le ha quitado a nuestro padre es nuestra y de nuestros hijos. Así que haz todo lo que Dios te ha dicho.
Jacob se va de Padán Aram
17-18 Jacob se preparó para regresar a Canaán, donde vivía su padre Isaac. Hizo montar a sus hijos y a sus mujeres en los camellos, tomó todo lo que tenía, y se puso en camino con todos los animales que había recibido por su trabajo en Padán Aram. 19 Y mientras Labán fue a otra parte a trasquilar sus ovejas, Raquel le robó a su padre sus ídolos familiares. 20 Así fue como Jacob engañó a Labán el arameo, no diciéndole que se iba. 21 Escapó con todo lo que tenía. Muy pronto cruzó el río Éufrates, y siguió adelante hacia los montes de Galaad.
Labán persigue a Jacob
22 Tres días después, Labán se enteró de que Jacob se había escapado. 23 Entonces, acompañado de sus parientes, salió a perseguirlo, y siete días después lo alcanzó en los montes de Galaad. 24 Pero aquella noche Dios se le apareció a Labán el arameo en un sueño, y le advirtió: «Oye, no vayas a hablarle a Jacob en forma brusca.»
25 Labán alcanzó a Jacob en los montes de Galaad, que era donde Jacob había acampado. Allí mismo acampó Labán con sus parientes, 26 y le reclamó a Jacob:
—¿Qué has hecho? ¿Por qué me engañaste? ¡Has traído a mis hijas como si fueran prisioneras de guerra! 27 ¿Por qué me engañaste y escapaste a escondidas, sin decirme nada? De haberlo sabido, yo te habría despedido con alegría y con música de tambores y de arpa. 28 Ni siquiera me dejaste besar a mis hijas y a mis nietos. ¡Has actuado como un necio! 29 Yo bien podría hacerles daño a todos ustedes, pero anoche me habló el Dios de tu padre y me dijo: “Oye, no vayas a hablarle a Jacob en forma brusca.” 30 Pero, si tanto querías regresar a la casa de tu padre, y por eso te fuiste, ¿por qué me robaste mis dioses?
31 Jacob le contestó a Labán:
—La verdad, tuve miedo. Yo pensé que tal vez me ibas a quitar tus hijas por la fuerza. 32 Pero si alguien aquí tiene tus dioses, ¡que muera! Nuestros parientes son testigos: dime si yo tengo algo tuyo, y llévatelo.
Pero Jacob no sabía que Raquel había robado los ídolos.
33 Labán entró en la tienda de campaña de Jacob, luego en la de Lea y también en la de las dos esclavas, pero no encontró los ídolos. Cuando salió de la tienda de campaña de Lea y entró en la de Raquel, 34 ella tomó los ídolos, los puso dentro de la montura del camello, y se sentó sobre ellos. Labán estuvo buscando por toda la tienda, pero no los encontró. 35 Raquel dijo entonces:
—Padre, no te enojes si no me levanto delante de ti, pero es que hoy tengo mi periodo de menstruación.
Como Labán anduvo buscando los ídolos y no los encontró, 36 Jacob se enojó y le reclamó a Labán con estas palabras:
—¿Qué falta cometí? ¿Cuál es mi pecado, para que con tantas ansias me persigas? 37 Has registrado todas mis cosas, ¿y qué has encontrado, que sea tuyo? ¡Ponlo aquí, delante de tus parientes y de los míos, para que ellos digan quién de los dos tiene la razón! 38 Durante estos veinte años que trabajé contigo, nunca abortaron tus ovejas ni tus cabras; nunca me comí un solo carnero de tus rebaños; 39 nunca te traje los animales que las fieras mataban, sino que yo pagaba esa pérdida; si de día o de noche robaban ganado, tú me lo cobrabas. 40 De día me moría de calor; de noche me moría de frío, ¡y hasta el sueño se me iba! 41 Veinte años he estado en tu casa, y esto es lo que me tocó: por tus dos hijas trabajé catorce años a tu servicio; por tus animales trabajé seis años, y continuamente me cambiabas mi salario. 42 De no haber estado conmigo el Dios de Abrahán, el Dios a quien adoraba mi padre Isaac, estoy seguro de que me habrías mandado con las manos vacías. Pero Dios vio mi tristeza y el resultado de mi trabajo, y anoche te reprendió.
Jacob y Labán hacen un pacto
43 Entonces Labán le contestó a Jacob:
—Las hijas son mis hijas; los nietos son mis nietos; las ovejas son mis ovejas; ¡todo lo que aquí ves es mío! Sin embargo, ¿qué les puedo hacer ahora a mis hijas, o a los hijos que ellas han tenido? 44 Por eso, ven; tú y yo vamos a hacer un pacto, que va a servir como testimonio entre nosotros dos.
45 Jacob tomó una piedra, la puso derecha como un pilar, 46 y les dijo a sus parientes:
—¡Junten piedras!
Entre todos amontonaron piedras, y allí, junto al montón de piedras se sentaron a comer. 47 Labán llamó a ese lugar en su idioma «Yegar Sadutá», y Jacob lo llamó en el suyo «Galaad».
48 Entonces Labán dijo:
—Hoy, este montón de piedras es testigo entre nosotros dos.
Por eso se llamó Galaad ese lugar, 49 y también se llamó Mispá, porque Labán dijo:
—Que el Señor vigile entre nosotros dos, cuando ya no podamos vernos el uno al otro. 50 Si maltratas a mis hijas, o si te casas con otras mujeres además de ellas, aunque no haya nadie como testigo entre nosotros, Dios mismo será testigo.
51 Y Labán siguió diciéndole a Jacob:
—Mira, aquí tienes el montón de piedras y el pilar que he puesto entre nosotros dos. 52 Ambos serán testigos de que ni tú ni yo cruzaremos esta línea para perjudicarnos. 53 Que el Dios de tu abuelo Abrahán y el de mi abuelo Najor decida entre nosotros.
Entonces Jacob juró por el Dios a quien su padre Isaac adoraba. 54 Luego hizo Jacob sacrificios en el cerro, y llamó a sus parientes a comer, y todos ellos comieron y pasaron la noche en el cerro.
55 55 (32.1) Al día siguiente por la mañana, Labán se levantó y les dio un beso a sus nietos y a sus hijas; después los bendijo, y regresó a su tierra.