Wesse' apwányam Nabucodonosor apwanmagko
1 Apweteyak axta chá'a apwanmagko Nabucodonosor, ekweykmo axta apqánet apyeyam apteme wesse' apwányam, yetnakhassamók axta apwáxok xa apwanmagko nak, mopwanchek axta apmáheyo etyenek. 2 Tén axta apkeltamho kólnaqlósawakxések ma'a apkelyohóxma, apkelya'áseykegkoho nak chá'a aqsok ekpowásamaxche', énxet ekha apmopwancha'a, yaqwayam enxoho elpékessásekxak xa ektémakxa nak apwanmagko. Apkelxegkek axta xa énxet'ák nak apchaqnágweykxo m'a nápaqtók wesse' apwányam, 3 aptáhak axta apkeláneya s'e:
—Ekwet'ak axta xama sekwanmagko, yetnakhásawók agko' han ewáxok séltamho eykhe ay'asagkoho'.
4 Aptáhak axta ekha apmopwancha'a apcháneya wesse' apwányam arameo appeywa s'e:
—¡Megkamassegwomek sa' apteme wesse' apwányam! Hẽltennés sa' negko'o ektémakxa chá'a apwanmagko xép wesse', negko'o nentáha nak xép apkeláneykha, keñe sa' óltennaksek chá'a ektémakxa.
5 —Keso sekmakókxa ko'o atnehek se'e —axta aptáhak wesse' apwányam apchátegmowágko—: Sa' agkok héltennásak kéxegke aqsok sewanmésso tén han ektémakxa, wának sa' kólyaqtennagkok kólteméssesek kélnápakha'a apketkók, meteymog ektaháneykekxa mók sa' etnekxak ma'a kélxanák nak. 6 Éltennássek sa' agkok aqsok sewanmésso, tén han ektémakxa m'a sekwanmagko, kólxawak sa' aqsok kélxawe naqsa sélmésso ko'o, kelwesse'e sa' kóltamhagkok, tén han ekha kéláyo. Héltennés kaxwók yaqsa aqsok sewanméssama chá'a, héltennásekxa sa' ektémakxa.
7 Aptáhak axta apchátegmowágkokxo makham énxet'ák ekha apmopwancha'a s'e:
—Hẽltennés sa' aqsok ekwanméssama chá'a wesse' apwányam, óltennássekxak sa' negko'o ektémakxa.
8 —Ekya'ásegkók ko'o kéxegke peya kólwenaqtésagkok —axta aptáhak apchátegmowágko wesse' apwányam—, hakte kélleg'ak yaqwánxa atnehek. 9 Sa' agkok héltennásak ma'a aqsok sewanmésso, katnehek sa' kélyókxoho kéxegke m'a sektáhakxa exchek séláneya, hakte kélheyásawók mók kélpeywa yaqwayam hélyexanchesha ko'o, tén han héltennaksek ma'a ekmowána amya'a nak, kélhaxneyk ayaqmagkassók mók yaqwánxa atnehek. Héltennés kaxwók sekwanmagko, keñe sa' ay'asagkohok ko'óxa kélmowána hélpékessásekxak ektémakxa.
10 Aptáhak axta apkelátegmowágko énxet'ák ekha apkelmopwancha'a s'e: Méko xama enxoho keso nélwanmeygkaxa, apmopwána eltennaksek xép xa apkeltamho nak ey'asagkohok wesse' apwányam. Melmaxnagkók xama enxoho wesse' apwányam énxet ekha nak apmopwána tén han apya'áseykegkoho nak aqsok ekpowásamáxche' xa ekhawo nak xa aqsok nak, cham'a ekha nak kéláyo, tén han ekha apyennaqte. 11 Askehek ampékásekxak ma'a aqsok apkeltémo nak xép ey'asagkoho wesse' apwányam, méko xama énxet apwanchek eltennaksek, wánxa m'a aqsok kéláyókxa nak; ¡makke kaxneykha nepyeseksa énxet'ák ma'a!
12 Aplókók apagko' axta han wesse' apwányam apleg'a xa, tén axta apkeltamho kólnápekxak apyókxoho ekha apkelmopwancha'a nak ma'a Babilonia. 13 Xama axta ekpenchásexko ekxénamaxche yaqwayam kólnápekxak ma'a apyókxoho ekha nak apkelmopwancha'a, kélyentawákxeyk axta han Daniel yetlo apkelxegexma'a yaqwayam kólnápekxa'.
Daniel apkelpékessáseykekxa apwanmagko wesse' apwányam
14 Tén axta Daniel appaqhetchessákxo yetlo apkeláneykegkoho aptáhakxa appeywa m'a Arioc, apkemha apmonye' apagkok axta m'a wesse' apwányam, appenchesa axta aptáhakxa yaqwayam elnápekxak ma'a ekha nak apkelmopwancha'a. 15 Aptáhak axta apkelmaxneyáncha'a s'e:
—¿Yaqsa kexa ektáha aptáha nak appeywa wesse' apwányam apkeltamho katnehek xa aqsok ekyentaxno nak?
Apkeltennásekxók axta Arioc ektáhakxa. 16 Tén axta Daniel apya'aweykxo m'a wesse' apwányam, apkeltamho egkeyásekxak sekxók makham mók ekhem yaqwayam enxoho epékessásekxak ektémakxa m'a apwanmagko, tén han eltennásekxak ektémakxa. 17 Keñe axta apmeyákxo apxagkok apkeltennássekxo m'a apkelxegexma'a, cham'a Ananías, Misael tén han Azarías, 18 yaqwayam enxoho elmaxnak yának epasmok ma'a Dios apha nak néten, elmaxneyha m'a aqsok megkólya'áseyak nak, yaqwayam enxoho metekyewekxeyk xamo' ma'a ekha nak apkelmopwancha'a apheykha nak ma'a Babilonia. 19 Kélxekmóssek axta han Daniel axta'a ektémakxa xa aqsok megkólya'áseyak nak, tén axta Daniel apkelteméssesa apcheymákpoho m'a Dios apha nak néten, 20 aptáha appeywa s'e:
“Kólpeykeshok sa'
chá'a Dios apwesey
meyke néxa',
hakte apagkok
ma'a ektémakxa
nak negya'áseyak,
tén han ekha negmowána.
21 Cham'a apyaqmagkasso
chá'a ektémakxa ekhem ma'a
tén han ektémakxa nak
chá'a aqsok ekteyapma;
cham'a apnegkenma chá'a
kelwesse'e apkelwányam,
tén han apkelántekkesso chá'a,
cham'a apkelmeyáseyak
chá'a apkelmopwancha'a
m'a ekha nak chá'a
apkelmopwancha'a,
tén han apkelya'áseyak chá'a
aqsok ma'a apkelya'áseyak
nak chá'a aqsok.
22 Cha'a senxekmósso
chá'a aqsok ekmáske
nak agya'asagkoho',
tén han ekpowásamáxche nak;
hakte apweteyak
ma'a ekhéyak nak
ekyáqtésakxa exma,
yetnegkek xamo'
ma'a élseyéxma nak.
23 Ekméssek ko'o exchep
ekxeyenma ewáxok
Dios apagkok axta m'a
élyapmeyk nano',
élteméssessek han
apcheymákpoho,
hakte ekha
sekya'áseyak etnéssessók
tén han sekyennaqte;
ey'assásegwokmek kaxwók
ma'a sélmaxneya exchek:
ey'assásegwokmek ma'a
ekyetnakhassamo nak
apwáxok wesse' apwányam.”
24 Keñe axta apya'aweykxo Daniel ma'a Arioc, natámen xa, cham'a apkeltamho axta elnápekxak wesse' apwányam ma'a ekha nak apkelmopwancha'a apheykha nak Babilonia. Aptáhak axta apcháneya s'e:
—Ná elnáhap aqsa sekxók ekha nak apkelmopwancha'a. Héntemekxa sa' ko'o m'a aphakxa nak wesse' apwányam, altennaksek sa' ko'o ektémakxa m'a apwanmagko.
25 Yetlókok axta han apyentameykekxa Arioc, Daniel ma'a aphakxa nak wesse' apwányam Nabucodonosor, aptáhak axta apcháneya wesse' apwányam se'e:
—Ekwet'ak ko'o xama énxet nepyeseksa m'a judíos kélnaqleykenta axta s'e, yaqwayam eltennaksek ektémakxa m'a apwanmagko wesse' apwányam.
26 Tén axta wesse' apwányam aptáha apcháneya m'a Daniel, mók apwesey nak han Beltsasar:
—¿Apwancheya exchep héltennaksek aqsok sewanmésso, tén han ektémakxa?
27 Apchátegmowágkek axta Daniel:
—Méko xama énxet ekha nak apmopwána, tén han apya'áseykegkoho nak aqsok ekpowásamáxche, tén han apkeltámésamap nak aptegye apmopwána, tén han apwetayo nak chá'a aqsok yaqwánxa katnehek, apmopwána eltennaksek aqsok magya'áseyak apkeltamho nak xép ey'asagkohok wesse'. 28 Apheyk eyke xama Dios ma'a néten, senxekmóssamo nak ektémakxa aqsok magya'áseyak, apya'assásegwokmek xép yaqwánxa katnehek egmonye' wesse'. Altennaksek sa' xép ektémakxa apwanmagko, wesse', tén han aqsok apwete neyseksa apteyenma: 29 Kelchetamchek axta kexa exchep apwáxok yaqwánxa katnehek egmonye' neyseksa apyetno néten apyetnamakxa, wesse', apya'assásegwokmek xép aqsok magya'áseyak ma'a senxekmóssamo nak chá'a aqsok megkólya'áseyak. 30 Élxekmóssek ko'óxa xa aqsok megkólya'áseyak nak, háwe eykhe eñama sekmowána ahagko' aqsok nepyeseksa m'a apyókxoho énxet'ák nak, yaqwayam altennásekxohok ektémakxa apwanmagko eyke exchep wesse', tén sa' ey'ásegwók ma'a ektémakxa axta chá'a élchetamso apwáxok.
31 “Wanméssek axta exchep énmeyncha'a apmonye' kéleykmássesso ekyawe agko', tén han élyenma, ekmaso agko' anlano'. 32 Sawo ekyátekto ekmomnáwa agko' axta han apqátek ma'a kéleykmássesso nak; sawo ekmope élmomnáwa axta m'a agkenyek, tén han aktegák; sawo ekyexwase axta m'a awokmo', tén han ayay'ák; 33 keñe sawo élyentaxno m'a axchakkok; sawo ekyentaxno axta han chá'a m'a nekhaw'ék amagkok, keñe axta yelpa' m'a mók nekha nak. 34 Neyseksa apkelányo axta exchep wesse', ekyettelegwánto xama meteymog eñama m'a egkexe nak meykexho ekyega, tégwa'akteyk axta amagkok ma'a kéleykmássesso nak, kelpáxqátawók axta, nekha'a étkók axta temessásak. 35 Ánek agko' axta tamhákxak ma'a sawo ekyentaxno, yelpa', sawo ekyexwase, sawo ekmope tén han ma'a sawo ekyátekto ekmomnáwa nak, ektémól'a kataxchek ma'a ekmexanmakxal'a exma, kélchexakkassamakxal'a chá'a apyempe'ék ma'a hótáhap apaktek, kelsókek axta éxchahayam meyke eyeymomáxche'. Keñe m'a meteymog ektégweykta axta m'a kéleykmássesso, ektamhákxo m'a meteymog émha ekyawe, eksawheykekxoho axta ekyókxoho xapop.
36 “Cháxa apwanmagko exchep xa. Alpékessásekxak sa' kaxwók ektémakxa apwanmagko wesse'. 37 Wánxa xama exchep apteme wesse' apwányam nepyeseksa m'a kelwesse'e apkelwányam nak, hakte Dios apha nak néten apmésso exchep ma'a aptémakxa nak wesse' apwányam, tén han ekha apmopwána, apyennaqte, tén han ekha kéláyo, 38 keñe han apkeláneykha ekyókxoho yókxexma apheykegkaxa nak énxet'ák, aqsok nawha'ák tén han náta; cha'a apmésso ekyókxoho aqsok yaqwayam elanha wesse', apyetchesamakpoho nak ma'a kéleykmássesso apqátek sawo ekyátekto ekmomnáwa nak. 39 Etyepekxak sa' makham pók wesse' apwányam neptámen xép wesse', mexók sa' eyke exchep, keñe sa' etépekxak makham pók wesse' apwányam aptáhakxa nak apqántánxo, aphémo sawo ekyexwase sa' etnehek, esawhekxohok sa' apkeláneykha ekyókxoho keso náxop. 40 Keñe sa' etépekxak makham pók wesse' apwányam aptáhakxa nak cuatro, exhok sa' apyennaqte m'a sawo ekyentaxno; sa' etnéssesek emasséssók ekyókxoho aptamheykegkaxa nak kelwesse'e apkelwányam ma'a pók kelwesse'e nak, ektémakxal'a chá'a sawo ekyentaxno kamasséssók ekyókxoho aqsok.
41 “Apwet'ak axta han xép xama nekha amagkok ekteme yelpa' tén han aphék, keñe han ma'a mók nekha nak ektáha sawo ekyentaxno; cháxa ekyetchesamaxkoho peya kayeptaxchek neyseksa apchókxa nak, kayhek sa' katnehek xama nekha', ektémól'a sawo ekyentaxno, hakte apwet'ak xép wesse' ekyepetcheykekxo sawo ekyentaxno m'a yelpa' nak. 42 Sawo ekyentaxno axta han nekha aphék ma'a amagkok nak, tén han yelpa', cháxa ekyetchesamaxkoho peya katnehek xama nekha apchókxa ekyennaqte, tén han ekyelqamáxkoho. 43 Cháxa ektémakxa nak apwete wesse' ekyepetcheykekxa sawo ekyentaxno m'a yelpa' nak, sa' katnehek elpaxqeykpekxak elmagkok chá'a etnahagkok apnaqteyegka'a apkeláneykha nak chá'a apchókxa s'e aptémakxa nak wesse' apwányam; mopwanchek sa' eyke chá'a épetchekxak pók, ektéma nak sawo ekyentaxno kólyepetchásekxak ma'a yelpa'. 44 Epekkenek sa' xama apchókxa megkólmowána nak kólmasséssók ma'a Dios apha nak néten, neyseksa aptamhéyak apkelwesse'e apkelwányam xa apkelwesse'e nak, memek sa' xama enxoho m'a pók wesse', kamasséssók sa' ekyókxoho mók apkelókxa nak, megkamassegwomek sa'. 45 Cháxa ekyetchesamaxkoho meteymog apweteya axta exchep xa wesse', ekyettelegweykento axta eñama m'a néten egkexe, meykexho axta eykhe ekyega; ektemessásekxo axta ánek agko' ma'a sawo ekyentaxno, sawo ekyexwase, yelpa', sawo ekmope tén han sawo ekyátekto ekmomnáwa. Apxekmóssegkek xép Dios meyke nak ekhémo, yaqwánxa katnehek egmonye' wesse'. Naqsók ma'a ektémakxa nak apwanmagko, ekpékessásawók han séltennasso.”
46 Yetlókok axta han apkeltekxekxo aptapnák xapop wesse' apwányam Nabucodonosor apkenmágkaxa m'a Daniel, aphaxeyk axta ekwokmoho aptekxekwa'akto nápat xapop, keñe axta apkeltamho kóllanaksek kélnaqtósso ektekyawa, tén han aqsok ánek ekmátsa nak ekpaqneyam éten agkok. 47 Tén axta aptáha apcháneya Daniel se'e:
—Naqsók agko' apteme apwányam apagko' Dios kélagkok nak kéxegke neyseksa m'a ekyókxoho aqsok kéláyókxa nak; kelwesse'e apkelwányam Wesse' apagkok, senxekmóssamo nak chá'a aqsok megkólya'áseyak nak, hakte xeyep apwet'ak xa aqsok megkólya'áseyak nak.
48 Tén axta wesse' apwányam apteméssesa ekyawe kéláyo m'a Daniel, apkelméssek axta ekxámokma agko' aqsok apkelmésso naqsa éltaqmalma; apteméssessek axta han apkeláneykha apchókxa m'a Babilonia, keñe han apkemha apmonye' nepyeseksa apyókxoho ekha nak apkelmopwancha'a xa apchókxa nak.
49 Apkelmeyásegkek axta han wesse' apwányam apkeltamheykha éltaqmela m'a Sadrac, Mesac tén han Abed-negó, cham'a Babilonia, eñama apkelmaxnéssesso m'a Daniel. Keñe axta Daniel aphákxo m'a aphakxa nak wesse' apwányam.
El sueño del rey Nabucodonosor
1 Durante el segundo año de su reinado, Nabucodonosor tuvo varios sueños, que lo perturbaron tanto que no podía dormir. 2 Entonces mandó llamar a magos, adivinos, hechiceros y sabios, para que le explicaran aquellos sueños. Ellos fueron y se presentaron ante el rey, 3 el cual les dijo:
—He tenido un sueño y estoy muy preocupado tratando de comprenderlo.
4 Y los sabios dijeron al rey, en arameo:
—¡Que viva Su Majestad para siempre! Cuente Su Majestad a estos servidores suyos lo que ha soñado, y nosotros le explicaremos lo que significa.
5 —Esta es mi decisión —contestó el rey—: Si no me dicen ustedes qué es lo que soñé y lo que significa, serán hechos pedazos y sus casas serán convertidas en un montón de escombros. 6 Pero si me dicen lo que soñé y lo que mi sueño significa, les haré regalos y favores y recibirán grandes honores. Entonces, díganme qué soñé, y explíquenme su significado.
7 Los sabios respondieron por segunda vez:
—Cuéntenos Su Majestad lo que soñó, y nosotros le explicaremos el significado.
8 —Sé muy bien —contestó el rey— que ustedes quieren ganar tiempo, porque han oído mi decisión. 9 Por lo tanto, si no me dicen lo que soñé, todos ustedes sufrirán la misma sentencia, pues se han puesto de acuerdo para responderme con mentiras y falsedades, en espera de que cambie la situación. Díganme, pues, el sueño, y así sabré que también pueden explicarme su significado.
10 —No hay nadie en el mundo —respondieron los sabios— que pueda decir lo que Su Majestad desea saber. Por otra parte, jamás ningún rey, por grande y poderoso que haya sido, ha pedido semejante cosa a ningún mago, adivino o sabio. 11 Lo que Su Majestad pide es tan difícil que no hay nadie que pueda decírselo, a no ser los dioses; ¡pero ellos no viven entre los seres humanos!
12 Al oír esto, el rey se enfureció y ordenó matar a todos los sabios de Babilonia. 13 Una vez publicada la orden, buscaron también a Daniel y a sus compañeros para matarlos.
Daniel interpreta el sueño del rey
14 Entonces Daniel habló de manera discreta y sensata con Arioc, el jefe de la guardia real, que ya se disponía a matar a los sabios. 15 Y le preguntó:
—¿Por qué ha dado el rey esta orden tan terminante?
Arioc le explicó el motivo. 16 Entonces Daniel fue a ver al rey y le suplicó que le concediera algún tiempo para poder explicarle el sueño y su significado. 17 Luego se fue a su casa e informó de todo a sus compañeros Jananías, Misael y Azarías, 18 para que suplicaran la misericordia del Dios del cielo sobre aquel misterio, a fin de que no los mataran junto con los otros sabios de Babilonia. 19 Aquella noche el misterio le fue revelado a Daniel en una visión, por lo cual Daniel bendijo al Dios del cielo 20 con estas palabras:
«Bendito sea por siempre el nombre de Dios,
porque suyos son la sabiduría y el poder.
21 Él cambia los tiempos y las épocas;
quita y pone reyes,
da sabiduría a los sabios
e inteligencia a los inteligentes.
22 Él revela lo profundo y lo secreto;
conoce lo que está en la oscuridad,
pues la luz está con él.
23 A ti, Dios de mis padres,
te doy gracias y te alabo,
porque me has hecho sabio y fuerte;
y ahora me has hecho saber lo que te pedimos:
nos has dado a conocer lo que preocupaba al rey.»
24 Después de esto, Daniel fue a ver a Arioc, a quien el rey había ordenado matar a los sabios de Babilonia, y le dijo:
—No mates a los sabios. Llévame ante el rey, y yo le explicaré todo su sueño.
25 En seguida Arioc llevó a Daniel ante el rey Nabucodonosor, y le dijo al rey:
—Entre los judíos desterrados he hallado a un hombre que explicará a Su Majestad el significado de su sueño.
26 Entonces el rey le dijo a Daniel, a quien llamaban Beltsasar:
—¿Puedes tú decirme lo que soñé, y lo que mi sueño significa?
27 Daniel respondió:
—No hay ningún sabio ni adivino, ni mago ni astrólogo, que pueda explicar a Su Majestad el misterio que desea conocer. 28 Pero hay un Dios en el cielo que revela los misterios, y él ha hecho saber a Su Majestad lo que va a pasar en el futuro. Voy a explicarle a Su Majestad el sueño y las visiones que ha tenido mientras dormía: 29 Su Majestad se hallaba en su cama; se puso a pensar en lo que va a pasar en el futuro, y el que revela los misterios se lo ha dado a conocer. 30 También a mí me ha revelado este misterio, pero no porque yo sea más sabio que todos los hombres, sino para que yo explique a Su Majestad lo que el sueño significa, y que así Su Majestad pueda comprender los pensamientos que han venido a su mente.
31 »En el sueño, Su Majestad veía que en su presencia se levantaba una estatua muy grande y brillante, y de aspecto terrible. 32 La cabeza de la estatua era de oro puro; el pecho y los brazos, de plata; el vientre y los muslos, de bronce; 33 las piernas, de hierro; y una parte de los pies era de hierro, y la otra de barro. 34 Mientras Su Majestad la estaba mirando, de un monte se desprendió una piedra, sin que nadie la empujara, y golpeó contra los pies de la estatua y los destrozó. 35 En un momento, el hierro, el barro, el bronce, la plata y el oro quedaron todos convertidos en polvo, como el que se ve en verano cuando se trilla el trigo, y el viento se lo llevó sin dejar el menor rastro. Pero la piedra que golpeó contra la estatua se convirtió en una gran montaña que ocupó toda la tierra.
36 »Este es el sueño. Y ahora voy a explicar a Su Majestad lo que el sueño significa. 37 Su Majestad es el más grande de todos los reyes, porque el Dios del cielo le ha dado el reino, el poder, la fuerza, el honor 38 y el dominio sobre todos los lugares habitados por hombres, animales y aves; él lo ha puesto todo bajo el poder de Su Majestad, que es la cabeza de oro. 39 Después del reino de Su Majestad habrá otro reino inferior al suyo, y luego un tercer reino de bronce, que dominará sobre toda la tierra. 40 Vendrá después un cuarto reino, fuerte como el hierro; y así como el hierro destroza y destruye todo, así ese reino destrozará y destruirá a todos los otros reinos.
41 »Su Majestad vio también que una parte de los pies y de los dedos era de barro, y la otra, de hierro; esto quiere decir que será un reino dividido, aunque con algo de la fortaleza del hierro, pues Su Majestad vio que el hierro estaba mezclado con el barro. 42 Los dedos de los pies eran en parte de hierro y en parte de barro, y eso significa que el reino será fuerte y débil al mismo tiempo. 43 Y así como Su Majestad vio el hierro mezclado con el barro, así los gobernantes de este reino se unirán por medio de alianzas matrimoniales; pero no podrán formar un solo cuerpo entre sí, como tampoco puede el hierro mezclarse con el barro. 44 Durante el gobierno de estos reyes, el Dios del cielo establecerá un reino que jamás será destruido ni dominado por ninguna otra nación, sino que acabará por completo con todos los demás reinos, y durará para siempre. 45 Eso es lo que significa la piedra que Su Majestad vio desprenderse del monte, sin que nadie la hubiera empujado; piedra que convirtió en polvo el hierro, el bronce, el barro, la plata y el oro. El gran Dios ha revelado a Su Majestad lo que va a pasar en el futuro. El sueño es verdadero, y su interpretación, cierta.»
46 Entonces el rey Nabucodonosor se puso de rodillas delante de Daniel, inclinó la cabeza hasta el suelo y mandó que le ofrecieran sacrificios e incienso. 47 Después le dijo a Daniel:
—Verdaderamente el Dios de ustedes es el más grande de todos los dioses; es el Señor de los reyes y el que revela los misterios, pues tú has podido descubrir este misterio.
48 Luego el rey puso a Daniel en un alto puesto y le hizo muchos y espléndidos regalos; además lo nombró gobernador de la provincia de Babilonia y jefe supremo de todos los sabios de aquella nación.
49 Por pedido de Daniel, el rey puso a Sadrac, Mesac y Abednego en importantes cargos de la administración de la provincia de Babilonia. Daniel mismo se quedó en la corte del rey.