Advertencias contra la pereza y la mentira
1 Hijo mío, si sales fiador por tu amigo,
y empeñas tu palabra en favor de un extraño,
2 te has enredado con tus propias palabras;
¡eres cautivo de tus propias promesas!
3 Hijo mío, has caído en manos de tu prójimo.
Para librarte, tienes que hacer lo siguiente:
Ve a hablar con tu prójimo, y humíllate ante él.
4 No te des un momento de reposo;
no cierres los ojos ni te duermas.
5 Sé como gacela, y escápate del cazador;
sé como un ave, y líbrate del que pone trampas.

6 Perezoso, mira a las hormigas;
fíjate en sus caminos, y ponte a pensar.
7 Ellas no tienen quien las mande,
ni quien les dé órdenes ni las gobierne.
8 Preparan su comida en el verano,
y en el tiempo de la siega recogen su comida.
9 Perezoso, ¿cuánto más seguirás durmiendo?
¿Cuándo vas a despertar de tu sueño?
10 Un poco de dormir, un poco de soñar,
un poco de cruzarse de brazos para descansar,
11 y así vendrán tu necesidad y tu pobreza:
como un vago, como un mercenario.

12 El que es malvado y canalla
siempre anda diciendo cosas perversas;
13 guiña los ojos, mueve los pies,
hace señas con los dedos;
14 en su corazón solo hay perversidad,
y todo el tiempo anda pensando en el mal.
¡Siempre anda sembrando discordias!
15 Por eso, cuando menos lo espere,
le sobrevendrá la ruina sin que pueda evitarlo.

16 Hay seis, y hasta siete cosas
que el Señor detesta con toda el alma:
17 Los ojos altivos, la lengua mentirosa,
las manos que derraman sangre inocente,
18 la mente que maquina planes inicuos,
los pies que se apresuran a hacer el mal,
19 el testigo falso que propaga mentiras,
y el que siembra discordia entre hermanos.
Advertencia contra el adulterio
20 Hijo mío, cumple el mandamiento de tu padre,
y no te apartes de la enseñanza de tu madre.
21 Llévalos siempre dentro de tu corazón;
pórtalos alrededor de tu cuello.
22 Serán tu guía cuando camines,
te protegerán cuando duermas,
y te hablarán cuando despiertes.
23 El mandamiento es lámpara,
la enseñanza es luz,
y las reprensiones son el camino de la vida.
24 Te librarán de la mujer malvada,
de la lengua sutil de la mujer ajena.
25 No codicies en tu corazón su hermosura,
ni dejes que ella te atrape con sus miradas.
26 Una ramera te cuesta un bocado de pan,
pero la mujer ajena te puede costar la vida.
27 ¿Quién se echa fuego en el pecho
sin que se queme su ropa?
28 ¿Quién puede andar sobre brasas
sin que se quemen sus pies?
29 ¡Pues tampoco puede clamar inocencia
el que se acuesta con la mujer de su prójimo!
30 Nadie desprecia al que roba,
si lo hace para calmar su apetito;
31 si lo sorprenden, debe pagar siete veces
y entregar todo el patrimonio de su casa,
32 pero cometer adulterio es no tener cabeza;
quien adultera, se corrompe a sí mismo,
33 lo que obtiene son golpes y vergüenza,
y nunca logra borrar esa mancha.
34 Los celos despiertan la ira del hombre,
y en el día de la venganza este no perdona;
35 no perdona ni se da por satisfecho,
aunque se le ofrezcan muchos obsequios.
Sẽlésso hempehewaták negyánmagkassesso apméyak egmók
1 Hatte, apxénchek
agkok xép peya
eyánmagkassesek
aqsok apméyak pók,
essenhan megkatnaha
nak apyekpelchémókxa',
2 xeyep apagko'
sa' esexnánékpok:
kasexnenak sa'
ma'a appeywa nak.
3 Hatte,
apkeltamhók sa'
agkok xép elwátessók
yaqwayam eyánmagkassesek
aqsok apméyak pók,
hakte apkelhaxanmeyk
chá'a exchep eyánmagkassesek
apméyak aqsok ma'a pók,
sa' etnehek se'e:
eltekxek aptapnák
ma'a apmonye' nak,
eltennés apkelwátesa
yaqwayam eyánmagkassesek
apméyak aqsok.
4 Nágyoho kawegqoho',
ná ellókas apyampe
yaqwatakxoho enxoho;
5 yenye chá'a heykxa'
aptémól'a popyet
yenyehek apmonye' m'a
apnempaqwayam nak;
yenye chá'a
ektémól'a náta
keyk kelhanma.
Kélpaqhetchesso apkelháxamákpoho nak eltemeykha
6 Énxet,
apháxamákpoho
nak etneykha;
exeg, elanha
aptémakxa m'a pexyegke,
etne m'a aptamheykegkaxa nak:
7 méko eykhe
apkemha apmonye'
apagkok ma'a,
méko eykhe han
kaltennasagkok
yaqwánxa chá'a etnahagkok,
8 yánchásekxak
chá'a aptéyak ma'a
ekmexanmakxal'a exma,
exatmok chá'a kañe'
neyseksa eknakxamáxche'
m'a aqsok kélcheneykekxa'.
9 ¡Wánxa etne apteyenma!
¡Wánxa etne apyetno!
énxet apháxamákpoho
nak etneykha.
10 Neyseksa apyenmeykha
tén han ekyawheykha apqátek,
neyseksa apteyammeykegkokxa
apaktog yaqwayam
kataqmelhok apteyenma,
11 sa' káhapwak
ma'a senteme
nak meyke aqsok,
kaktámegmak sa',
aptémól'a énxet
apmáheyo nak
hegyementók
aqsok egagkok.
Aptémakxa énxet ekmaso nak aptémakxa'
12 Etekkesha chá'a
apmopwána amya'a
m'a énxet ekmaso
nak aptémakxa',
tén han ma'a énxet
ekyeyháxma nak;
13 etenchesha
chá'a apaqtek,
exekmósagkok han
chá'a apmenek,
tén han apophék;
14 asagkek ma'a
ektémakxa apwáxok,
wánxa aqsa kaxének
apwáxok elának ma'a
aqsok ekmaso nak,
etekkessók chá'a
éllámáxche m'a
apmahágkaxa enxoho.
15 Cháxa keñamak
peya sa' katlakkasek aqsa
káhapwak aqsok ekmaso;
ekmanyehe agko' sa'
enaqtawasakpok,
mopwanchek sa'
elwagkasakpok teyp.
Aqsok aptaqnagkamakxa nak Wesse' egegkok
16 Yetneyk siete aqsok
aptaqnagkamakxa apagko'
nak ma'a Wesse' egegkok:
17 énxet apkeleymákpoho,
énxet apkelmopwancha'a amya'a,
énxet apkelnapma nak
chá'a m'a énxet'ák meyke
nak apkeltémakxa',
18 énxet élchetámeykha
nak chá'a apkelwáxok
elanagkok aqsok ekmaso,
énxet ekmanyehe nak
chá'a elanagkok
aqsok ekmaso,
19 énxet apteme nak
apmopwána amya'a
exének pók,
appehésseyam nak
aqsa chá'a pók,
énxet aptekkessesso
nak chá'a apkelenmexamap
nepyeseksa apnámakkok.
Ektémakxa sensexnenagko nentawáseykha sẽlyamhopma
20 Hatte,
etaqmelches ma'a
apkeltémókxa nak
etnehek apyáp,
nágkalwánaqmágwom
ektémakxa nak
élxekmósso m'a egken.
21 Epekken chá'a apwáxok,
emakhésha m'a apyespok;
22 kapékessesagkok sa'
chá'a apxega enxoho,
kataqmelchesek sa' nahan
chá'a aptena enxoho,
kapaqhetchesha sa' han
chá'a m'a apxatakha'a enxoho.

23 Máxa cháléwasso
eyápogwate m'a
nélánemáxchexa
nak antéhek
tén han ma'a
sẽlxekmowáseyak nak;
ámay ekyennaqte
egnények ma'a
sẽlpeykessáseyak nak,
tén han ma'a
sẽlpaqhetcháseykha
nak chá'a.
24 Kamyók sa'
kamáwhok kalának
ma'a kelán'a kay'assáxma,
cham'a kelán'a ekmátsa
nak ekpeywa
megkatnaha nak aptáwa'.
25 Nágkatsep
apnények ma'a
ektémakxa nak
ektaqmalma;
¡nágyoho kamok
apwáxok ma'a
ektémakxa nak
élátseykha aqta'ák!

26 Ekyánmaga eyke
aqsa chá'a amenyeyk
ma'a kelán'a
ekyaqmagkáseyak
nak pók énxet
ektegye selyaqye,
keñe m'a kelán'a
apha nak atáwa',
wánxa aqsa
kaltamhok kategkesek
ma'a énxet ektaqmalma
nak aptémakxa'.

27 Appekkenchek agkok
táxa apnények énxet,
emyetek nahan
ma'a aptaxno nak.
28 Apxegkek agkok
énxet néten átex,
kalmétek ma'a
apmagkok nak.
29 Énxet ektáha
enxoho appathetéyak
ma'a megkatnaha
nak aptáwa',
kóllegássesagkohok sa'.

30 Méko kataqnók
emenyexek apto m'a
énxet apmenyexmo nak
eñama eyaqhe meyk;
31 kélwetágkok sa'
agkok apmenyexa,
kéméxcheyk eyeykhássamhok
apkelmeyáseykekxa makham.
Siete sa'
ewagkasek ekyókxoho
apkelyaqmagkáseykekxa,
kawomhok sa' han
apkelmésso m'a ekyókxoho
aqsok apagkok
ekyetnakxa enxoho.

32 ¡Meyke ekxeyenma
apwáxok aqsok ma'a
énxet apkelánesso
nak pók aptáwa'!
¡Apsexnánémap apagko'
etnehek énxet apteme
enxoho xa ektáha nak!
33 Ematñaha sa',
kólyamatchesha sa'
nahan etaqnaweykpok,
megkólmasséssesek
sa' apmegqakto.
34 Hakte máxa
táxa aplo m'a énxet
apkelmeyeykha
nak chá'a aptáwa',
megkapyósegwomek
elanok pók ma'a
apyaqmagkásekxo
enxoho mók
apteméssessamakxa';
35 memhek kólmések
xama enxoho ekyánmaga
ekyaqmageykekxa m'a,
xámok eykhe katnehek
aqsok kélmésso naqsa,
megkamassehek eyke aplo.