1 Cuando te sientes a la mesa de un gran señor,
piensa bien en presencia de quién estás.
2 Ponte un cuchillo en la garganta
y refrena en lo posible tu apetito.
3 No quieras llenarte con sus deliciosos platillos,
porque son un pan engañoso.

4 No te entusiasmes por hacerte rico;
usa tu buen juicio, y desiste de esa idea.
5 ¡Apenas logras poner los ojos en las riquezas,
cuando estas ya han desaparecido!
¡Es como si les salieran alas, alas de águila,
y desaparecen volando por el cielo!

6 No compartas la mesa con el avaro;
no quieras llenarte con sus deliciosos platillos,
7 porque en su interior sigue siendo avaro.
Te invitará a comer y beber,
pero no te invitará de corazón.
8 Después vomitarás lo que hayas comido,
y habrás desperdiciado tus halagos.

9 No trates de hacerte oír por un necio,
porque este no apreciará tus sabias razones.

10 No traspases los linderos de antaño
ni invadas la propiedad de los huérfanos;
11 ellos cuentan con un poderoso defensor,
que saldrá en su defensa y contra ti.

12 Abre tu corazón a la enseñanza,
y tus oídos a las palabras del saber.

13 No dejes de corregir al joven,
que no va a morirse si lo castigas con vara.
14 Al contrario, castígalo con vara
y lo librarás de caer en el sepulcro.

15 Hijo mío, si en tu corazón eres sabio,
eso alegrará también mi corazón.
16 En mi interior sentiré gran alegría
cuando con tus labios digas lo que es justo.

17 No abrigues en ti envidia por los pecadores,
sino manténte siempre en el temor del Señor.
18 Lo cierto es que hay un futuro,
y tu esperanza no se verá frustrada.

19 Hijo mío, escúchame y adquiere sabiduría.
Deja que tu corazón enderece el rumbo.
20 No te juntes con los que se hartan de vino
ni con los que se atiborran de carne,
21 porque unos y otros se quedarán pobres,
y por indolentes acabarán cubiertos de harapos.

22 Escucha al padre que te dio la vida,
y no menosprecies a tu anciana madre.
23 La verdad y la sabiduría,
la enseñanza y la inteligencia,
son algo que debes comprar y nunca vender.
24 El padre del justo siente gran alegría;
el que engendra un hijo sabio se regocija.
25 ¡Haz que tu padre y tu madre se alegren!
¡Haz que se regocije la madre que te dio a luz!

26 Hijo mío, entrégame tu corazón,
y no apartes la mirada de mis caminos.
27 Porque la ramera es un abismo profundo;
la mujer ajena es un pozo estrecho.
28 Siempre está al acecho, como los ladrones,
y hace que el pecado aumente entre los hombres.

29 ¿Quién se queja? ¿Quién se duele?
¿Quién se ve envuelto en pleitos?
¿Quién sufre? ¿Quién es herido sin razón?
¿Quién anda con los ojos morados?
30 ¡El que se pasa el tiempo tomando vino!
¡El que anda en busca de bebidas mezcladas!

31 No dejes que te atraiga lo rojo del vino;
¡que no te deslumbre su brillo en la copa!
Suavemente se desliza por la garganta,
32 pero al final muerde como serpiente;
¡causa más dolor que una víbora!
33 Hará que tus ojos vean cosas extrañas,
y que tu corazón diga cosas perversas.
34 Creerás estar dormido en medio del mar,
o acostado en la punta del palo mayor,
35 y dirás: «Estoy herido, pero no me duele;
estoy molido, pero no lo siento.
¿Cuándo voy a despertar, para ir por más?»
- 6 -
1 Apcháneyáha agkok
xama wesse' apwányam
yaqwayam epasmok apto,
etaqmelchesho chá'a
sekxók élchetámeykha
apwáxok yaqsa ekha
m'a apmonye' nak.
2 Meyk agko' sa'
eykhe katnehek,
elenmaxakpoho sa'
aqsa meyk apagkok;
3 nágkatsep apnények
ma'a apto élmátsa nak,
kólyexanchesha katnehek.
- 7 -
4 Nágyaqhap aptamheykha
eltamhok etnehek
ekxákma aqsok apagkok;
elwatés ekxéneykha
apwáxok katnehek
xa ektáha nak.
5 Aptaqmelchásawók
sa' agkok apkelányo,
étak sa' ektáha
méko m'a ekxákma
nak aqsok egagkok;
yahamok chá'a
kalchampak kalxeganmok,
ektémól'a náta
ekyawe kampa',
máxa katnehek
ma'a ekhákxo
enxoho axempenák.
- 8 -
6 Ná etwoho chá'a
xamo' apto m'a
énxet apmasma
nak chá'a aqsok,
nágkatsep apnények
ma'a apto élmátsa nak,
7 ekho nak xama
kélwa' ekyetnayam
nak egyespok.
Sa' etnehek yának se'e:
“Etaw, eyen”,
háwe eyke naqso' xa
aptáhakxa nak apcháneya;
8 eyekxagkok sa' natámen
apto xa apto nak,
megkapasmehek sa' ma'a
aptáhakxa exchek xép
ektaqmeleyncha'a
appeywa apkelana.
- 9 -
9 Ná epaqhetchesha chá'a
m'a énxet ekyeyháxma nak,
hakte ey'ássók katnehek
ma'a appeywa
ektaqmalma nak.
- 10 -
10 Nágkólxegkásekxoho
chá'a xapop kélagkok
ekpekkenamaxchexa
axta nanók néxa',
ná émentagwom han
xapop apagkok ma'a
apkelyéheykha nak,
11 hakte yetneyk xama
apyennaqte apagko'
apkelmasma m'a énxet'ák nak,
cham'a peya sa' etyapok
elmeyók yenmexek xép.
- 11 -
12 Yoho katxek apwáxok
nélxekmowásamáxche',
yeyxho chá'a m'a
negya'ásegwayam aqsok.
- 12 -
13 Enókásha
chá'a wokma'ák,
elyekpexchetmakha
sa' eykhe chá'a,
megyaqhek sa' eyke;
14 hakte apnókáseyha
sa' agkok xa,
emallahanchesek sa'
ma'a nétsapmakxa nak.
- 13 -
15 Hatte,
apwetágwokmek sa' agkok
apya'ásegwayam aqsok,
awanhek sa' ko'o katnehek
ekpayheykekxa ewáxok;
16 kapayhekxohok agko'
sa' ewáxok sekleg'a
enxoho exének ma'a
ekpayhawo nak antéhek.
- 14 -
17 Ná eyásekkes
apkeltémakxa
m'a énxet'ák
melya'assáxma nak;
etne aqsa chá'a apcháyo
m'a Wesse' egegkok;
18 tén sa'
kataqmelwók
apwetágwayam
apmonye',
megqakhók sa'
eleyxek ma'a
apkeltémo nak éta'.
- 15 -
19 Hatte,
etaqmelchesho chá'a
apháxenmo sekpeywa,
ey'ásegwom han chá'a;
kaxén chá'a apwáxok
étlók ma'a ámay
ektaqmela nak.
20 Ná epaxqaha chá'a
m'a anmen át'ák nak,
tén han ma'a melésso nak
chá'a etawagkok aptéyak,
21 hakte meyke aqsok
apagkok chá'a etnahágkok
ma'a anmen át'ák nak,
tén han ma'a melésso
nak chá'a etawagkok aptéyak,
keñe m'a énxet'ák
apkelháxamákpoho
nak chá'a eltemeykha,
elántaxnekxak aqsa
chá'a m'a apáwa
apkelyeptamap nak.
- 16 -
22 Yeyxho chá'a
appeywa apyáp,
ektáha axta apkelane;
ná etaqnaweyha
chá'a egken ektáha
enxoho ekwányamo'.
23 Ema m'a ekteme
nak ekmámnaqso',
tén han negya'ásegwayam,
nélxekmowásamáxche',
keñe han ma'a
negyekpelchémo,
¡ná ekxeyha aqsa
ekha ekyánmaga!
24 Megqakhók
kapayhekxak apwáxok
tén han kaqheykha
apwáxok apyáp ma'a
kélketche ektaqmalma
nak aptémakxa,
tén han apya'áseykegkoho
nak aqsok;
25 ¡epeykessásekxa apwáxok
apyáp tén han egken,
egkés ekpayheykekxa
awáxok ma'a ektáha
axta ektekkesso!
- 17 -
26 Hatte,
etaqmelchesho chá'a
apháxenmo ekyókxoho
sektáhakxa enxoho
chá'a sekpeywa ko'o,
kalkoho apwáxok se'e
sektémakxa nak ko'o;
27 hakte hawók máxek
ekmattawóneg la'a m'a
kelán'a ekyaqmagkáseyak
nak pók énxet ektegye selyaqye,
hawók máxek ketsék la'a
ekmattawóneg ma'a
kelán'a megkatnaha
nak entáwa';
28 máxa apmenyexmal'a
katnehek kaleyxmakha énxet,
apxámok nahan katnehek
énxet eknaqtawassáseykha
apnaqteyegka'a.
- 18 -
29 ¿Yaqsa énxet
aplegágkoho nak?
¿Yaqsa énxet
appaqméteyncha'a nak?
¿Yaqsa énxet
apkelátegmoweykpo nak?
¿Yaqsa énxet
apkelekxagweyncha'a nak?
¿Yaqsa énxet
kélyensasa nak
meykexho aqsok
eksexnenagko?
¿Yaqsa énxet
élyeyha nak exma
apkelyeheykha?
30 Neykhe m'a énxet
melwátésseyam
nak apyá vino,
keñe han ma'a
apkelyekkóneykha
nak chá'a m'a kaxwe
élánamáxche nak anmen.
31 Ná elano m'a vino,
ekyexwáseykekxa
nak égmenek,
élyenma nak
ma'a kélyeta nak.
¡Ekmátsa nak annaqsapok!
32 Máxa eyke
yéwa sentakxól'a
katnehek natámen,
henlegássesagkohok
ekmáske.
33 Kaxekmósek
sa' chá'a m'a aqsok
meteykxa nak,
exénwók sa'
aqsa chá'a
aqsok ekyeyháxma;
34 yának sa'
yántáha aqsok
ma'a neysekso nak
wátsam ekwányam,
yának sa' épetcha'ak
ma'a yámet ekyawe
nak naw'a,
35 tén sa' etnehek se'e:
“Éltekpagáha eykhe,
makke añégkok ekmáske;
élyekpexchetáha eykhe han,
makke han ay'ásegkok;
ekxátekhágwokmek sa' agkok
éllawa enxoho sekya,
keñe sa' ataqhohok
ategyágwakxak makham
mók vino.”