José es vendido por sus hermanos
1 Jacob se quedó a vivir en la tierra de Canaán, donde su padre había vivido.
2 Esta es la historia de la familia de Jacob: José tenía diecisiete años de edad, y apacentaba las ovejas con sus hermanos. El joven José estaba con los hijos de Bilá y con los hijos de Zilpa, las mujeres de su padre; y José informaba a su padre de la mala fama de ellos.
3 Israel amaba a José más que a todos sus hijos, porque lo había tenido en su vejez; por eso le hizo una túnica de diversos colores.
4 Al ver sus hermanos que su padre lo amaba más que a todos ellos, lo odiaban y no podían hablarle de manera pacífica.
5 José tuvo un sueño, y se lo contó a sus hermanos. Pero ellos llegaron a odiarlo aún más.
6 Y él les dijo:
«Escuchen ahora este sueño que tuve:
7 Resulta que estábamos en medio del campo haciendo manojos, y mi manojo se levantaba y se quedaba derecho, mientras que los manojos de ustedes estaban alrededor del mío y se inclinaban ante él.»
8 Sus hermanos le respondieron:
«¿Acaso vas a ser tú nuestro rey, o nos vas a gobernar?»
Y por causa de sus sueños y sus palabras lo odiaron aún más.
9 Pero José volvió a tener otro sueño, y se lo contó a sus hermanos. Les dijo:
«Resulta que tuve otro sueño. Esta vez, el sol y la luna y once estrellas se inclinaban ante mí.»
10 Y les contó esto a su padre y a sus hermanos, y su padre lo reprendió. Le dijo:
«¿Qué clase de sueño es este que tuviste? ¿Acaso tu madre, tus hermanos y yo vendremos a postrarnos ante ti?»
11 Y sus hermanos le tenían envidia, pero su padre meditaba acerca de esto.
12 Cuando sus hermanos fueron a apacentar las ovejas de su padre en Siquén,
13 Israel le dijo a José:
«Tus hermanos están apacentando las ovejas en Siquén. Ven, que voy a enviarte con ellos.»
Y José respondió:
«Aquí me tienes.»
14 Entonces Israel le dijo:
«Anda y ve si están bien tus hermanos y las ovejas, y vuelve a darme la noticia.»
Y lo envió Israel desde el valle de Hebrón, y José llegó a Siquén.
15 Mientras José andaba errante por el campo, un hombre lo halló y le preguntó:
«¿Qué buscas?»
16 José respondió:
«Estoy buscando a mis hermanos; por favor, hazme saber dónde están apacentando.»
17 Y aquel hombre le respondió:
«Ya se fueron de aquí. Pero les oí decir que iban a Dotán.»
José fue entonces en busca de sus hermanos, y los encontró en Dotán.
18 Cuando ellos lo vieron a lo lejos, antes de que él se acercara a ellos hicieron planes contra él para matarlo.
19 Se dijeron el uno al otro:
«Miren, aquí viene el soñador.
20 ¡Vamos, matémoslo ya! Echémoslo en uno de los pozos, y digamos que alguna mala bestia se lo comió. ¡Y vamos a ver qué pasa con sus sueños!»
21 Pero Rubén, al oír esto, lo libró de sus manos y dijo:
«No lo matemos.»
22 Además, para librarlo de sus manos y hacerlo volver a su padre, Rubén les dijo:
«No derramen sangre. Arrójenlo en este pozo que está en el desierto, pero no le pongan la mano encima.»
23 Así que, cuando José llegó a donde estaban sus hermanos, ellos le quitaron su túnica, la túnica de colores que llevaba puesta,
24 y por la fuerza lo arrojaron en el pozo. Pero el pozo estaba seco; no tenía agua.
25 Luego se sentaron a comer su pan. Pero al levantar la vista, vieron que de Galaad venía una caravana de ismaelitas, con sus camellos cargados de aromas, bálsamo y mirra, que llevaban a Egipto.
26 Entonces Judá les dijo a sus hermanos:
«¿Qué ganamos con matar a nuestro hermano y encubrir su muerte?
27 Vengan, vamos a vendérselo a los ismaelitas. No levantemos la mano contra él, pues él es nuestro hermano, nuestra propia carne.»
Y sus hermanos estuvieron de acuerdo con él.
28 Cuando los mercaderes madianitas pasaron por allí, ellos sacaron del pozo a José y lo vendieron a los ismaelitas por veinte monedas de plata. Y ellos se llevaron a José a Egipto.
29 Cuando Rubén volvió al pozo y no halló a José adentro, se rasgó los vestidos;
30 luego volvió a donde estaban sus hermanos, y les dijo:
«¡El niño ya no está! Y yo, ¿a dónde iré?»
31 Entonces ellos tomaron la túnica de José, degollaron un cabrito, y con la sangre tiñeron la túnica;
32 y enviaron la túnica de colores a su padre. Se la presentaron y dijeron:
«Esto es lo que hemos hallado. Fíjate si es o no la túnica de tu hijo.»
33 Cuando Jacob la reconoció, dijo:
«¡Es la túnica de mi hijo! ¡Alguna mala bestia se lo comió! ¡José ha sido despedazado!»
34 Entonces se rasgó los vestidos, puso cilicio sobre sus lomos, y durante muchos días guardó luto por su hijo.
35 Todos sus hijos y todas sus hijas acudieron a consolarlo, pero él no quiso ser consolado, sino que dijo:
«Bajaré al sepulcro, donde está mi hijo, guardando luto por él.»
Y lo lloró su padre.
36 En Egipto, los madianitas lo vendieron a Potifar, que era un oficial del faraón y capitán de la guardia.
1 Apheykmek axta Jacob ma'a Canaán, apheykenxa axta nanók ma'a apyáp. 2 Keso ektémakxa axta apheykha Jacob apketchek se'e.
José tén han apkelpepma
Diecisiete apyeyam apagkok axta temék José apkeláneykencha'a m'a nepkések yetlo apkelpepma, étchek axta m'a Bilhá, tén han ma'a Zilpá, apkelmeykha naqsa axta m'a apyáp. Eltennássekxak axta chá'a apyáp José ekmaso apkeltémakxa m'a apkelpepma.
3 Apchásekhayók apagko' axta Israel ma'a José, axta kaxnók ma'a apkelpepma nak, hakte apwányamók axta aptemék Israel apteyékmo m'a. Apkelánessegkek axta han xama aptaxno apwenaqte aptaqmalma apagko'. 4 Apkelweteyak axta apkelpepma apchásekhayo apagko' apyáp ma'a José, axta kaxnók ma'a pók apketchek nak, aptaqnókek axta, massegkek axta ektaqmeleykha apkelpeywa elána'.
5 Wanméssek axta han José, apkeltennáseyha axta han ma'a apkelpepma, yágwokmók axta eyke aqsa aptaqnagko, 6 hakte axta aptáhak apkeláneya s'e:
—Kóleyxho sa' se'e, altennasha sa' ektáhakxa sekwanmagko. 7 Ewanméssek xeyk ko'o nélweynchámencha'a negyókxoho yókxexma, nennaqtétekxo m'a hótáhap apaktek kélyaqtónma; apkempákxeyk axta han néten ma'a sektéteykekxa axta ko'o hótáhap apaktek, appéwók axta apkenmeyncha'a, keñe m'a kélnaqtéteykekxa nak pók kéxegke, apkelaqnágko m'a neyáwa nak ko'o sektéteykekxa hótáhap apaktek, apkelháxahágkek axta han apmonye'.
8 Keñe axta apkelpepma aptáha apkelátegmowágko s'e:
—¿Apkeneykeya exchep etnehek wesse' apwányam egagkok, tén han hentemessásekxak kóneg negko'o?
Yágwokmók axta aqsa aptaqnawaya, apkeltennásencha'a m'a ektáhakxa apwanmagko.
9 Wanmeyásekxeyk axta makham mók aqsok José, apkeltennáseyha axta han apkelpepma. Aptáhak axta apkeláneya s'e:
—Ewanmeyásekxeyk ko'o makham mók aqsok, ekwet'ak xeyk ko'o sekwanmagko ekhem tén han pelten, tén han once yaw'a apkelháxahágko emonye' ko'o.
10 Apkeltennáseyha axta han apyáp José m'a apwanmagko, tén han ma'a apkelpepma, yetlókok axta han apyennaqtéssamo appeywa apyáp appaqhetchesa. Aptáhak axta apcháneya s'e:
—¿Yaqsa negwanmagko xa ektéma nak chá'a ekwanméssama? ¿Ólháxahagkoya negko'o apmonye' exchep, ko'o tén han egken, keñe han ma'a apkelpepma nak?
11 Apnathayak axta m'a apkelpepma, keñe axta apyáp megkayetyapweykmo élchetagkáseykha apwáxok xa aqsok nak.
José apyamasma ekha ekyánmaga m'a apkelpepma
12 Apkelmeyákxeyk axta José apkelpepma m'a Siquem, aptegyáseyncha'a pa'at ma'a apyáp apnaqtósso nepkések. 13 Aptáhak axta Israel apcháneya José s'e:
—Apháha apkelpepma m'a Siquem apkeláneyncha'a nepkések. Éltamhók eykhe emhagkok etyánegwakxohok ma'a.
—Axog sa' —axta aptáhak apchátegmowágko José.
14 Exeg sa' axta aptáhak Israel, elano sa' ektáhakxa apheykha m'a apkelpepma, tén han ma'a nepkések, keñe sa' éxyók makham hesantagkasek amya'a.
Apcháphássek axta Israel José apkeñama m'a xapop ekyapwate nak Hebrón, apwokmek axta José m'a Siquem, 15 keñe apxegánegwokmo m'a yókxexma nak. Apwet'ak axta eyke xama énxet, keñe axta apkelmaxneyáncha'a:
—¿Yaqsa apketama?
16 —Élyapma' élchetámak —axta aptáhak José apchátegmowágko. ¿Ya ey'ásegkok xép apkelyáqkasakxa nepkések ma'a?
17 —Apkelxegákxeyk xeyk makham se'e —axta aptáhak énxet—. Ekleg'ak xeyk ko'o peya elmahágkok ma'a Dotán.
Apxegkek axta José apkelchetama m'a apkelpepma, apkelwetágwokmek axta m'a yókxexma nak Dotán. 18 Makhawók axta apwet'ak apxegakmo m'a apkelpepma, apkelánekxeyk axta han apkelpeywa yaqwayam yaqhek amonye' apwayam ma'a aphágkaxa'. 19 Aptáhak axta chá'a apcháneya pók se'e:
—¡Cha'a apxegakmo ekwanméssamo nak chá'a aqsok! 20 Nók, agaqhek sa'; keñe sa' agaqxegkesek yámelchet, anxének sa' ektawa xama aqsok nawhak eklo. Keñe sa' agya'asagkohok háxko ektáhakxa m'a apwanmagko axta.
21 Xama axta apleg'a Rubén xa, apmeyókek axta apyáxeg, aptáhak axta s'e:
—Magaqhek sa'. 22 Nágkólyegkenches éma apagkok, kólaqxegkes aqsa m'a yámelchet ekyetna nak se'e meykexa nak énxet, nágkólássésses han apyempehek.
Aptemék axta appeywa Rubén xa ektáha nak, hakte apmakók axta ewagkasek teyp ma'a José, keñe éntemekxések makham ma'a apyáp; 23 xama axta apwokmo José m'a aphágkaxa axta apkelpepma, kéllekkessek axta aptaxno apwenaqte aptaxneykekxa axta, 24 appathetchek axta, tén axta apchaqxegkesa yámelchet, méko axta han yegmen ma'a, 25 keñe axta apheyncha'a aptókagko aptéyak.
Pelakkassek axta han apkelwet'a apkelxegakmo apkeleyweykekxa m'a ismaelitas, apkeleñama m'a Galaad, yetlo apkelpátegkesso axta han yányátnáxeg ma'a sokmátsa, tén han ma'a ekyókxoho élátsessamo nak élpaqneyam aqsok, yaqwayam elsakxak ma'a Egipto. 26 Keñe axta Judá aptáha apkeláneya apkelyáxeg se'e:
—Kaqhók agaqhek egyáxeg, tén han ampósek manxének ektáha negaqhe. 27 Agmések aqsa ekha ekyánmaga m'a ismaelitas, magaqhek sa', hakte egyáxeg egagko' negko'o xa.
Apkelyahákxók axta han aptáhakxa apkeláneya m'a apkelyáxeg. 28 Xama axta apkelwa'a apkelseykha aqsok madianitas ma'a aphágkaxa axta, aptekkessákxeyk axta apkelpepma José m'a kañe' yámelchet, apyenyókek axta ekha ekyánmaga apmésa m'a ismaelitas, veinte sawo selyaqye axta han ekyánmaga. Apyentamákxeyk axta José m'a Egipto.
29 Xama axta apteyánegwákxoho Rubén ma'a yámelchet nak, axta éteyágweykxak José m'a kañe' nak, apkelyepteyk axta aptaxno magkenatchesso élapwokmo. 30 Keñe axta apmeyánto makham ma'a aphágkaxa axta apkelyáxeg. Aptáhak axta apkeláneya s'e:
—¡Méko nak wokma'ák xeyk kañe' yámelchet! ¿Háxko sa' ko'o atnehek kaxwo'?
31 Apmeyk axta m'a José axta aptaxno apwenaqte, tén axta apkeltexneyncha'a yát'ay apketkok éma apagkok apchaqhe axta; 32 keñe axta kéláphássesa m'a apyáp, yetlo s'e apkelpeywa nak: “Negwetákxeyk negko'o s'e, elano sa'. ¡Apketche aptaxno apwenaqte kexa essenhan háwe'!”
33 Apyekpelchawók axta Jacob, tén axta aptáha s'e: “¡Cháxa, hatte aptaxno apwenaqte xa! Xama aqsok nawhak eklo chaqhak keñe ektawa.” 34 Keñe axta Jacob apkelyepta aptaxno, aptaxneykxeyk axta m'a apáwa nentaxneykekxohol'a apketsapma egmók, ahóxek axta apkelekxagweykha eñama apketsapma apketche. 35 Kelenxáneykmek axta eykhe kapeykessásekxak apwáxok ma'a apketchek apkelennay'a tén han kelwán'ák, mopmenyeyk axta eyke kólpeykessásekxak apwáxok; apkelekxagweykha axta aqsa apketamsama apketche, aptéma s'e: “Alenxanmohok sa' aqsa sélapwayam sétamso hatte, ekwokmoho sektahanyeykxo m'a apkelmaheykegkaxa nak apkeletsapma.”
36 Apyenyeykekxeyk axta han ekha ekyánmaga madianitas José m'a Egipto, apméssama xama énxet apwesey axta Potifar, apteme axta faraón apkeláneykha, wesse' apwányam nak Egipto, apteme axta sẽlpextétamo apkemha apmonye' apagkok.