La locura de Nabucodonosor
1 «Yo, el rey Nabucodonosor, me dirijo a todos los pueblos, naciones y lenguas que habitan en todo el país. ¡Que la paz les sea multiplicada!
2 Es conveniente que yo dé a conocer las señales y milagros que el Dios altísimo ha hecho conmigo.
3 ¡Cuán grandes son sus señales, y cuán prodigiosas sus maravillas! Su reino es un reino sempiterno. Su señorío va de generación en generación.
4 »Yo, Nabucodonosor, gozaba en mi palacio de tranquilidad y prosperidad.
5 Pero tuve un sueño que me espantó, y mientras yacía en mi lecho, las imágenes y visiones que pasaban por mi cabeza me dejaron perturbado.
6 Por eso mandé que se presentaran ante mí todos los sabios de Babilonia, para que me dieran a conocer la interpretación del sueño.
7 Y vinieron magos, astrólogos, hechiceros y adivinos, y yo les conté mi sueño, pero ellos no me pudieron decir lo que significaba.
8 Finalmente, se presentó ante mí Daniel, también llamado Beltsasar, como el nombre de mi dios, en quien habita el espíritu de los dioses santos. Yo le conté mi sueño, y le dije:
9 “Beltsasar, jefe de los magos: según entiendo, en ti radica el espíritu de los dioses santos, y ningún misterio te es oculto. Hazme saber qué significan las visiones que he tenido en mi sueño.
10 Lo que yo veía en mi mente, mientras estaba en mi lecho, es lo siguiente: Me parecía ver que en medio de la tierra había un árbol de gran altura.
11 Este árbol crecía y se hacía fuerte, y su copa llegaba hasta el cielo. ¡Se podía ver desde los lugares más lejanos de la tierra!
12 Era de hermoso follaje y de abundante fruto, y de él podían alimentarse todos. Todas las bestias se refugiaban bajo su sombra, en sus ramas anidaban las aves del cielo, y de él se alimentaba la humanidad entera.
13 »”Mientras yacía en mi lecho, en las visiones de mi mente vi descender del cielo a un vigilante santo,
14 que a gran voz clamaba: ‘¡Derriben el árbol, y córtenle las ramas! ¡Quítenle el follaje, y esparzan su fruto! ¡Espanten a las bestias que yacen bajo su sombra, y a las aves que anidan en sus ramas!
15 Pero dejen en la tierra solo la cepa de sus raíces, y sujétenlas con cadenas de hierro y de bronce entre la hierba del campo. ¡Dejen que lo empape el rocío del cielo, y que crezca entre las bestias y entre la hierba del campo!
16 ¡Que cambie su corazón humano y se le dé un corazón de bestia, y que transcurran sobre él siete tiempos!
17 Esta sentencia la han decretado los vigilantes, y los santos han ordenado ejecutarla, para que todos los seres vivos reconozcan que el Altísimo es el señor del reino de los hombres, y que él entrega este reino a quien él quiere, y entroniza en él al hombre más humilde.’
18 »”Yo, el rey Nabucodonosor, he tenido este sueño, y tú, Beltsasar, me dirás qué es lo que significa, porque todos los sabios de mi reino no han podido decírmelo. Pero tú sí puedes dármelo a saber, porque en ti habita el espíritu de los dioses santos.”»
19 Durante casi una hora Daniel, también llamado Beltsasar, quedó atónito y sus pensamientos lo perturbaban. Pero el rey le habló y le dijo:
«Beltsasar, que no te perturben ni el sueño ni su interpretación.»
Beltsasar respondió y dijo:
«Mi señor, que el sueño y su interpretación se hagan realidad en tus enemigos y en los que mal te quieren.
20 El árbol que viste crecer y hacerse fuerte, y cuya copa llegaba hasta el cielo y podía verse desde los lugares más lejanos de la tierra,
21 y cuyo follaje era hermoso y su fruto abundante, y del cual se alimentaban todos, y bajo cuya sombra se refugiaban las bestias del campo, y en cuyas ramas anidaban las aves del cielo,
22 es Su Majestad, que ha crecido y se ha hecho fuerte, pues su grandeza ha aumentado hasta alcanzar el cielo, y su dominio llega hasta los confines de la tierra.
23 En cuanto al vigilante santo que Su Majestad vio descender del cielo, y que decía: “Corten el árbol y destrúyanlo, pero dejen la cepa de sus raíces en la tierra y entre la hierba del campo, y sujétenla con cadenas de hierro y de bronce y que lo empape el rocío del cielo, y que viva entre las bestias del campo, hasta que transcurran sobre él siete tiempos”,
24 la interpretación es la siguiente: El Altísimo ha dictado su sentencia sobre Su Majestad, mi señor,
25 y Su Majestad será expulsado de entre los hombres y habitará entre las bestias del campo; lo alimentarán con la hierba del campo, como a los bueyes, y se bañará con el rocío del cielo. Siete tiempos transcurrirán hasta que Su Majestad reconozca que el Altísimo es el señor del reino de los hombres, y que él entrega ese reino a quien él quiere.
26 En cuanto a la orden de dejar en la tierra la cepa de las raíces del mismo árbol, eso significa que el reino de Su Majestad se mantendrá firme, luego de que Su Majestad reconozca que quien gobierna es el cielo.
27 Por lo tanto, acepte Su Majestad mi consejo y redima sus pecados impartiendo justicia, y sus iniquidades tratando a los oprimidos con misericordia, pues tal vez así su tranquilidad se vea prolongada.»
28 Todo esto le sucedió al rey Nabucodonosor.
29 Pero doce meses después, mientras este se paseaba por el palacio real de Babilonia,
30 exclamó:
«¿Acaso no es esta la gran Babilonia, que con la fuerza de mi poder y para gloria de mi majestad he constituido como sede del reino?»
31 Todavía estaba hablando el rey cuando del cielo vino una voz, que decía:
«A ti, rey Nabucodonosor, se te hace saber que el reino se te ha arrebatado.
32 Serás expulsado de entre los hombres, vivirás entre las bestias del campo, y te alimentarán como a los bueyes. Pasarán siete tiempos sobre ti, hasta que reconozcas que el Altísimo es el señor del reino de los hombres, y que él entrega este reino a quien él quiere.»
33 En ese mismo instante se cumplió esta sentencia sobre Nabucodonosor, y este fue expulsado de entre los hombres y se alimentaba de hierba, como los bueyes, y su cuerpo se empapaba con el rocío del cielo, hasta que el pelo le creció como plumas de águila, y las uñas como las garras de las aves.
34 «Pero al fin del tiempo yo, Nabucodonosor, levanté los ojos al cielo y recobré la razón. Bendije entonces al Altísimo; alabé y glorifiqué al que vive para siempre, cuyo dominio es sempiterno, y cuyo reino permanece por todas las edades.
35 Todos los habitantes de la tierra son considerados como nada; el Altísimo hace lo que él quiere con el ejército del cielo y con los habitantes de la tierra, y no hay quien pueda impedírselo, ni cuestionar lo que hace.
36 En ese mismo instante recobré la razón y la majestad de mi reino, junto con mi dignidad y mi grandeza, y mis gobernadores y mis consejeros acudieron a mí, y fui restablecido en mi reino y se me dio mayor grandeza.
37 Por eso yo, Nabucodonosor, alabo y engrandezco y glorifico al Rey del cielo, porque todas sus obras son verdaderas, y sus caminos justos, y él puede humillar a los que se muestran soberbios.»
Nabucodonosor apteme ekyeyháxma
1 “Ko'o, wesse' apwányam Nabucodonosor, émenyeyk ko'o keytek meyke ektáhakxa apkelwáxok tén han kataqmelek apheykha énxet'ák ekyókxoho apheykegkaxa, tén han ma'a énxet'ák mók ektémakxa nak chá'a apkelpeywa, apheykha nak keso náxop. 2 Émenyeyk ko'o kólya'asagkohok kéxegke aqsok sempelakkasso nak agweta', sexekmósa nak ma'a Dios meyke ekhémo. 3 ¡Awanhók agko' ma'a aqsok apkelane, tén han sempelakkasso nak agweta'! Megkamassegwomek sa' ma'a aptémakxa nak wesse' apwányam, megkatnégwomek sa' néxa ekha apmopwána.
4 “Ko'o Nabucodonosor, méko axta ko'o ektémakxa sekha m'a tegma aptaqmalma ahagkok nak, xámok agko' axta aqsok ahagkok. 5 Xama axta'a axta sekwet'a sekwanmagko neyseksa sekteyenma, égwakkassek axta han, kelchetagkassek axta ewáxok, temessáseyha axta ewáxok ma'a ektáhakxa aqsok sekwete. 6 Tén axta séltamho elchexyók hetyánegwatámhok apyókxoho ekha nak apkelmopwancha'a m'a Babilonia, yaqwayam héltennaksek ektémakxa m'a sekwanmagko. 7 Apkelwa'ak axta m'a apyókxoho apkelyohóxma nak Babilonia, tén han apkelya'áseykegkoho nak chá'a aqsok ekpowásamáxche, ekha nak apkelmopwancha'a, tén han apwetayo nak chá'a aqsok yaqwánxa katnehek, éltennássek axta ko'o m'a sekwanmagko, axta eyke héltennásak ektémakxa, hakte axta elya'ásegkok. 8 Axayók axta apwa'a sekhakxa m'a Daniel, kéltéma nak han Beltsasar, eñama m'a aqsok seyáyókxa nak, cham'a appékessáseykegko nak chá'a m'a Dios appagkanamap espíritu apagkok. Axta ektáhak séltennásencha'a sekwanmagko s'e: 9 ‘Beltsasar, apkemha apmonye' apagkok nak ma'a apkelya'áseykegkoho nak aqsok ekpowásamáxche', ekya'ásegkók ko'o exchep appékessáseykegko chá'a m'a Dios appagkanamap nak espíritu apagkok, tén han apya'áseykegkoho chá'a ekyókxoho m'a aqsok megkólya'áseyak nak. Yeyxho sa' sekwet'a exchek sekwanmagko, keñe sa' héltennaksek ektémakxa. 10 Keso aqsok sekwet'a axta ko'o neyseksa sekteyenma s'e:

“Ekwet'ak axta
xama yámet
ekwenaqte agko'
émha m'a neyseksa
nélwanmeygkaxa'.
11 Wánégyek axta
xa yámet nak
yawak axta han
ma'a awhak nak;
keltekxekwákxok axta
naw'ék ma'a néten,
agwethok axta
katnamok makhawók
agko' nak keso náxop.
12 Keltásók agko'
axta han ma'a áwa'
xámok axta han ekyexna,
awanchek axta
kasawhekxohok aptéyak
apyókxoho énxet'ák.
Kelyáqtegkek axta
kóneg ma'a
aqsok nawha'ák
élleykha nak yókxexma,
keláneykegkek axta
han axanák náta
m'a aktegák nak,
keleykegkek axta
aptéyak apyókxoho
énxet'ák keso
nélwanmeygkaxa nak.

13 “Pelakkassek axta han sekwet'a sekwanmagko xama Dios apchásenneykha apkelhaxneykha nak chá'a apwéweynto apkeñama néten, 14 aptáhak axta appaqmeta ekyennaqte s'e:

“Kólyaqnegkes yámet ekyawe,
kólyaqténches aktegák,
kólpalchesses áwa',
kólexpánchessesha ekyexna.
Kanyahagkok sa'
aqsok nawha'ák élyáqto
nak kóneg pessesse agkok,
kalchampak sa' náta
élyáqto nak aktegák.
15 Awhak sa' eyke
aqsa kóleymok
tén han kepmenák;
kóltehet sa' cadena
sawo ekyentaxno
tén han sawo ekyexwase,
katnamok sa' agkok
neyseksa pa'at
ma'a yókxexma nak.
Kapálwaták sa' yálye,
kapaxqak sa' agkok
aqsok nawha'ák
ma'a yókxexma.
16 Kalwánaqmak sa'
ekteme énxet,
máxa aqsok nawhak
sa' katnekxa',
siete apyeyam sa'
kawomhok xa ekmaso
nak ektáhakxa.
17 Cháxa apkeltamhókxa
nak kólteméssesek ma'a
Dios apkelásenneykha
apkelpagkanamap
apkelhaxneykha nak chá'a,
yaqwayam elya'asagkohok
chá'a apyókxoho énxet'ák
ekha apmopwána m'a
Dios meyke nak ekhémo,
nepyeseksa m'a
aptamheykegkaxa nak
chá'a kelwesse'e
apkelwányam énxet,
apteméssesso nak
chá'a apkeláneykha
apchókxa m'a apmakókxa
enxoho chá'a etnéssesek,
tén han apteméssessamo
nak chá'a apkemha
apmonye' nepyeseksa
énxet'ák m'a mékoho nak.’

18 “Cháxa sekwanmagko sekweteya axta ko'o xa, sektáha nak wesse' apwányam Nabucodonosor. Beltsasar, héltennés sa' ko'o ektémakxa, hakte méko xama enxoho apkelya'áseykegkoho ekha nak apkelmopwancha'a, apheykencha'a nak se'e sektémakxa nak ko'o wesse' apwányam; xép akke apwanchek héltennaksek ektémakxa, hakte apheyk xép apwáxok ma'a Dios appagkanamap nak espíritu apagkok.
19 “Keñe axta Daniel, kéltéma nak han Beltsasar, apwanmeya sekxo', ekyegwakkasa m'a ektáhakxa axta apwáxok. Ektáhak axta ko'o seyáneya, sektáha nak wesse' apwányam: ‘Beltsasar, nágkatnéssesha aqsa apwáxok sekwanmagko, sekwete exchek ko'o, keñe han yaqwayam nak héltennaksek.’ Aptáhak axta Beltsasar apchátegmowágkokxo: ‘¡Hay, wesse' apwányam, kalpehewakxoho annal'a apkelenmexma xa ektáhakxa nak apwanmagko! 20 Cháxa yámet ekwenaqte tén han ekyawe agko' awhak, apwet'a axta exchep, wesse', élweykekxoho nak naw'ék ma'a néten, negweteyo nak makhawók agko' keso nélwanmeygkaxa', 21 éltaqmalma nak áwa', tén han ma'a ekxámokma ekyexna, eksawhomo nak yaqwayam etawagkok apyókxoho énxet, élyexánegweyktamxa nak chá'a pessesse agkok ma'a aqsok nawha'ák élleykha nak yókxexma, éláneykegkaxa nak axanák aktegák ma'a náta, 22 xeyep xa yámet nak, wesse', eyánteykegko nak apteme ekha kéláyo, tén han apyennaqte. Chánteykegkek xép apteme apcheymákpoho, wesse', weykmók ma'a néten, sawheykekxók han apkeláneykha ekyókxoho yókxexma nak keso náxop. 23 Apwet'ak axta han xép wesse', Dios apchásenneykha appagkanamap apkelhaxneykha nak chá'a apwéweynto apkeñama m'a néten, aptáha appeywa s'e: Kólyaqnegkes yámet ekyawe nak, kólmasséssem sa', awhak sa' aqsa kóleymok tén han kepmenák; kóltehet sa' cadena sawo ekyentaxno, tén han sawo ekyexwase, katnamok sa' agkok neyseksa pa'at ma'a yókxexma. Kapálwaták sa' yálye, kapaxqak sa' agkok aqsok nawha'ák ma'a yókxexma, ekweykmoho siete apyeyam. 24 Keso ektémakxa exchep apwanmagko, yaqweykenxa etnéssesek xép ma'a Dios meyke nak ekhémo, wesse'. 25 Kóltekkesek sa' nepyeseksa apnámakkok xép wesse', aqsok nawha'ák sa' epaxqaha; pa'at sa' etwok ektémól'a weyke, kayássesek sa' yálye. Sa' katnehek xép apweynchámeykha ekweykmoho siete apyeyam xa, wesse', ekwokmoho apya'ásegwokmo ekha apmopwána m'a Dios meyke nak ekhémo, nepyeseksa m'a aptamheykegkaxa nak chá'a kelwesse'e apkelwányam énxet, tén han apteméssesso chá'a apkeláneykha apchókxa m'a apmakókxa enxoho chá'a etnéssesek. 26 Keñe m'a apkeltémo axta kóleymok aqsa m'a awhak nak, tén han ma'a kepmenák, cháxa ekteme peya makham exkekxak xép apteme wesse', apya'ásegwokmo sa' Dios apha nak néten, apteme apkeláneykha ekyókxoho aqsok. 27 Etne sa' se'e séltamhókxa nak etnehek, wesse': etne chá'a ekpéwomo aptémakxa, ná elána kaxwók mey'assáxma; elwatés aptémakxa ekmaso, epásem sa' ma'a apkelmopyóseka nak. Lapmaxcheyk sa' kexa eweynchamha chá'a meyke ektáhakxa aptáha enxoho xa ektáha nak, wesse', tén han katnahagkok chá'a ektaqmalma apweynchámeykha.’”
28 Temegkek axta han ekyókxoho xa aqsok nak, kéltennasso axta m'a wesse' apwányam Nabucodonosor: 29 Apweynchámeykha axta néten apxagkok aptaqmalma Babilonia m'a wesse' apwányam, natámen axta ekteme xama apyeyam, 30 aptáhak axta s'e: “¡Awanhók agko' nak la'a s'e Babilonia! Ko'o axta sélane yetlo sekmowána, sekhamakxa chá'a sektémakxa wesse' apwányam, yaqwayam enxoho kataxchek seyeymáxkoho.”
31 Axta han epenchásawok appeywa wesse' apwányam apleg'a xama kélpeywa eñama néten, ektáha eyáneya s'e: “Yeyxho sa' se'e wesse' apwányam Nabucodonosor. Háwe kaxwók xép apagkok aptémakxa nak wesse' apwányam; 32 kóltekkesek sa' xép nepyeseksa apnámakkok, aqsok nawha'ák sa' epaxqaha; pa'at sa' etwok ektémól'a weyke, ekweykmoho siete apyeyam, ekwokmoho apya'ásegwokmo ekha apmopwána m'a Dios meyke nak ekhémo, nepyeseksa m'a aptamheykegkaxa nak chá'a kelwesse'e apkelwányam keso náxop, tén han apteméssesso chá'a apkeláneykha apchókxa m'a apmakókxa enxoho chá'a etnéssesek.”
33 Yetlókok axta han ekteme m'a ekxénamaxchexa axta katnehek, kéltekkessek axta nepyeseksa apnámakkok ma'a Nabucodonosor; aptókek axta pa'at, ektémól'a weyke, yássessek axta m'a yálye, kelwegqak axta apwa', máxa axta náta áwa' táhak, kelwegqak axta han apophék, máxa náta ekyawe aphék axta táhak.
Nabucodonosor aptaqmelwayam
34 “Xama axta ekwokmo néxa ekxénamaxchexa hélteméssesek, énmexawok axta néten, ko'o Nabucodonosor, ekwetágkok axta ekmassa sekteme seyeyháxma; tén axta sekteméssesa apcheymákpoho m'a Dios meyke nak ekhémo, axta ektáhak sekpaqmeta sélpeykásawo m'a memassegwayam nak:

“Megkamassegwomek
sa' chá'a apmopwána;
katnahagkok sa' chá'a
aptémakxa nak
wesse' apwányam.
35 Mékoho
apancha'awók
nápaqtók ma'a
apyókxoho énxet'ák
nak keso náxop.
Elának chá'a apmakókxa
enxoho chá'a elána',
cham'a aqsok
ekhéyak nak néten
tén han keso náxop.
Méko awanchek
kanmexekxak apmopwána,
tén han katnehek
kának se'e:
¿Yaqsa ektáha
aptáha nak xa
ektáha nak?”

36 “Yetlókok axta sekya'ásegwayam exma, tén han sekxaweykekxa seyeymáxkoho sektémakxa nak wesse' apwányam, keñe han ekha séláyo, tén han sekteme wesse'. Élya'aweykteyk axta m'a sepaqhetcháseykha axta chá'a, tén han séláneykha ekyawe axta chá'a kéláyo, ektamhákxeyk axta ko'o makham sémha emonye' m'a seyókxa nak, ekxawákxeyk axta makham sekteme wesse' apwányam ma'a sektémakxa nak wesse', ekyawe agko' séláyo axta eyke táhak, megkaxnémo axta m'a nanók axta.
37 “Élpeykessamók ko'o kaxwók ma'a Wesse' Apwányam apha nak néten, ko'o Nabucodonosor, eyáyók han, ekteméssessegkek han apcheymákpoho, hakte naqsók agko' ma'a ekyókxoho aqsok apkelane nak, péwók nahan, apwanchek etnessásekxak mékoho m'a apkenè nak chá'a etnahak ekha kéláyo.”